"Xoriez mintzo": BTN22ko doinuen erabileraz zenbait datu eta gogoeta

Sarrera

Txapelketa bukatuta lasaitua hartu dugu Doinutegi Batzordeko kideok ere. Alde batetik, pena,  ohartzerako amaitu zaigu-eta asteburuetako gozamena, eta txapelketak aurrera egin ahala  apaldu egin delako taldekideon arteko doinu honi eta hari buruzko mezu-trukea; bestetik, ordea,  sosegua, eginkizunak menderatuta izateak dakarren sentsazio gozoa. 

2017ko txapelketan izan zen doinu berrien emanak ezustean harrapatu gintuen. Lanak izan  genituen bertsolariek jarritako erritmoari eusteko, baina ondo etorri zitzaigun konturatzeko  antolatuta eta taldean lan egin beharrean geundela egitekoa egoki gauzatuko bagenuen.  Harrezkero talde-lanean ari gara, koordinatuta, kate-lanean, aldian behin bilerak eginez;  bakoitzak badaki zer egin behar duen, badaki nork zer egin behar duen, eta horrela dena da  errazagoa. Gainera, aurtengo txapelketan askoz doinu berri gutxiago plazaratu dira (7) aurreko  txapelketarekin alderatuta (23). Lehenengo faseko joera ikusita— sei doinu berri atera  zituzten—, bazirudien doinu berri ugari izango genituela, baina finalaurrekoetan eta finalean  bertsolariek doinu ezagunak erabiltzeko edo zaharrak berritzeko hautua egin dute, eta,  azkenean, guztira zazpi doinu berri bildu ditugu 2022ko Txapelketa Nagusian. Ekarpen horiek  guztiak biltzen, sailkatzen eta aztertzen saiatuko gara artikulu honetan. 

Horrekin batera, doinuok bertsolarien ahotan sorkuntzarako ema(te)n dituzten aukera edo  dimentsio posible batzuei erreparatu nahi diegu labur. Doinu hautua bera esanguratsua da  bertsogintzan (ikus Lujanbio 2017, esaterako) eta airea kantatutako hitzekin eta ahotsarekin  nola uztartzen den ere kontuan hartu beharreko alorra delakoan gaude.  

Doinutegi Batzordeak doinuen erabilera eta doinu berriak dokumentatzen azken urteetan egin  duen lanarekin batera, doinu hautuaren esanguraz, bertsolarien kantaeraz eta ahotsaz, edo  bertsozaleok horiek entzuteko ditugun moduez ikerketa-lan, gogoeta eta saio ugari egin dira.  Aipagarri dira, besteak beste, bertsolarien kantaeraz musikologiatik (Navarro 2018) eta  musikaren —kantuaren— pedagogiatik (Soroa 2020) eginiko lanak; genero-ikuspegitik abiatuta  doinu hautuez, kantaeraz eta ahotsaz zein horiek entzuteko moduez gauzatutako gogoeta eta  ikerketak (Labaka 2019: 219-220, Alberdi 2019: 23-27 edo Hernández 2019, besteak beste); edo  bertsogintzaren (a)hotsezko alderdi horiei erreparatuz …Gerturatu eta lau zikloaren baitan  antolatutako ‘Gauzkaten eztarri lerratuak’ saio esperimentala1, kantaeraz egun bertsogintzan  dauden kanonak zalantzan jarri eta hausnartzeko asmoz egina. 

Datozen lerroetan, beraz, 2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusian erabilitako doinuen kokapen  orokorra egingo dugu zenbakitan, lehenik. Doinu berriak izango ditugu aipagai gero, zahar berrituez aritzeko jarraian. Bukatzeko, doinu eta kantaerak bertsolarien sormenean eta  entzuleon hautematean uki ditzaketen alor batzuez arituko gara. 

Doinuak zenbakitan

Atzera begira jarrita, 1967ko txapelketan 20 doinu erabili zituzten guztira; 1980an, aldiz, 38 eta  1982an 73. Erabilitako doinu-kopuruak nabarmen egin zuen gora 1986ko txapelketan: 136;  1989an jo zuen goia, 156 doinurekin. Aipatu behar da 80ko eta 90eko hamarkadetako  txapelketetan sari bat ematen zitzaiola doinu gehien erabiltzen zuen bertsolariari lehenbizi, eta,  gerora, doinu berri gehien ekartzen zituenari. Horrek ere izango zuen, noski, eragina gorako  joera horretan. Hurrengo txapelketetan doinu gutxiago erabili ziren: 1993an 109, 1997an 105,  2001ean 103, 2005ean 110, 2009an 105, 2013an 118 eta 2017an 161. 2022ko Txapelketa  Nagusian, berriz, orotara 151 doinu erabili dituzte.  

Doinu guztietan ez da berdin pentsatzen, doinu guztiak ez dira berdin sartzen bertsozaleen  belarrietatik, eta, zalantzarik gabe, eragina izaten dute sortzen eta komunikatzen den testuan,  komunikatu nahi den mezuan. Bertsogintzarekin batera aldatuz doaz doinuak ere. Duela  hamarkada batzuk atertu gabe entzuten ziren zenbait — Txoriak eta txoriburuak, Nafarroako  mendi gainetan, Santa Barbara zure bizitza…— ia erabat desagertu dira plazatik. Badira, ordea,  beste batzuk txapelketa joan txapelketa etorri hor jarraitzen dutenak —Kantatzera nijoa, Nire  senarrarekin I, Dama gazte xarmant bat…—; bertsolarien sormen-mekanismoetara ondo  egokitzen diren seinale, bai eta bertsozaleen belarrietara ere. 

2022ko Txapelketa Nagusian hauek izan dira doinurik erabilienak agurretan eta ariketaz ariketa:

- Agurrak: Baserrian jaio nintzan (9), Mundu honetan holako gauzak (8), ETAren su etenetik (7), Izarren hautsa egun batean (6), Nehoiz ez da senditzen (6). 

- Zortziko handia: Beti penetan beti penetan (9 aldiz), Beste bateko inularretan (6),  Menditarra naiz eta gogoan (5), Oraindik hango oihartzun hots bat (5) eta Kintak jarrita  ondorenian (4). Azken hiru doinu horiek 2017ko txapelketan berreskuratu zituzten, eta  txapelketa honetan sarritan entzun ditugu.  

- Zortziko txikia: Gizona da zoroa (11), Orioko balearena (9), Kantatzera nijoa (7), Nere  senarrarekin (7) eta Dama gazte xarmant bat (4). Gizona da zoroa doinua 2017ko  txapelketan Julio Sotok erabili zuen Leitzako saioan agurra kantatzeko, eta harrezkero,  bai txapelketa hartan bai plazetan bai aurtengo txapelketan maiz askotan baliatu dute.  

- Hamarreko txikia: Hamalau heriotzena (7), Zer da gaur Donostian (5), Lagundurikan  danoi I (4), Lagundurikan danoi II (4), Antton eta Maria (3). Hamarreko txikian ia beti  doinu berberak ibiltzen dira joan-etorrian, baina txapelketa honetan agertu dira beste  batzuk ere (Gizakiak harri bat eta Seme ezarri bainauk)  

- Puntutan: Mendiko umea naiz (5), Ezagutu zuenak (3), Lurralde dena dabil (2), Igaran egun batez (1), Mando batean gainean I (1). 

- Seiko motza: Aresoarren bandera (10), Dozena bat bertso berri (6)  

- Bakarka: Goizean altxatu eta (7), Larogeita hamar urte (6), Norbere mundu intimo (6),  Beste bateko inularretan (5), ETAren su-etenetik (4), Izarren hautsa egun batean (4).  Miren Amurizak 2016ko Bizkaiko Txapelketaren finalean plazaratu zuen doinua erabili da gehien. 

Doinu berriak

Sarreran adierazi bezala, zazpi doinu berri plazaratu dituzte aurtengo txapelketan, eta horietatik  hiru agurretan soilik erabili dituzte, doinu bat agurrean zein ganbarako lanetan, eta gainerako  hirurak ganbarako lanean soilik. Jatorriaren arabera, bi multzotan sailkatu ditugu doinu berri  hauek guztiak:

1.- Musikari batek bertsolariarentzat berariaz sortutako doinuak. 

- Nire barrua ze emozio. Nerea Urbizu musikari lekunberriarrak Julio Sotorentzat  sortutako doinua. Gotaine-Irabarneko kanporaketa-saioan atera zuen ganbarako lana  gauzatzeko. Neurriz hamaseiko handia da, eta izaeraz sentimenduzko doinuen sailean sartzeko modukoa.  

- Neure burua landu dut. Gorka Urbizuk egindako doinua, Baionako finalaurrekoan erabili zuen lehenengo aldiz Julio Sotok ganbarako lanean. Neurri berdineko doinua da:  hamaseiko berdina, 8 puntuz eta 8 silabaz.

2.- Kantari edo musika talderen baten doinua, bertsolariak moldatua edo egokitua 

Kantari baten doinua hartu, moldatu eta bertsotara ekartzea ez da joera berria. Doinutegian era horretara sortutako doinuen hainbat adibide dauzkagu, gure kantu tradizional asko bertso  neurrikoak dira eta. Joera berriagoa da, ordea, kantari erdaldunen doinuak ekartzea. Azken bi  hamarkadetan hala sortutako doinu ugari entzun ditugu bertsolarien ahotan, eta horietako  batzuk plazan dabiltza oraindik: Gure herri ttiki hau da, Azken tragotxo hori hartu, Geldirik ezin  naizela egon… . 2017ko txapelketan sail honetan zazpi doinu bildu genituen, eta 2022koan hiru  izan dira:  

- Irrintziekin esnatzen dira. Maurizia eta Leonen Artolak deuko kantuan oinarrituta Miren  Amurizak berak moldatutako doinua. Hamabiko handiko neurrian erabili zuen Arrasaten  hasierako agurra kantatzeko.  

- Larunbat gauean hamar. Zea Mays taldearen Negua joan da ta kantu ezaguna moldatu  zuen Miren Amurizak, eta ganbarako lanean erabili zuen. Azken urteetan plazaratu diren  doinu berri gehienen joerari jarraitzen dio, neurri berdinekoa baita: hamaseiko berdina,  8 puntuz eta 8 silabaz. 

- Hor bide eguzkitsu bat/ Xorieri mintzo zen. Mixel Labegerie kantari lapurtarraren doinua  moldatu eta Gotaine-Irabarnen plazaratu zuen Oihana Iguaranek, hasierako agurrean.  Ondoren, ganbarako lanetan erabili zuen Gotaine-Irabarnen bertan, Donibane Garazin  eta Amurrion. Neurri berdineko doinua da —hamahiruko berdina, 7 puntuz eta 8  silabaz—, amaieran errepika bihurria bezain jostaria duena, eta efektu polita egiten  duena ondo josten asmatuz gero. 

- Unian ikasten nabil. Luis Eduardo Aute kantari madrildarraren Al alba kantua moldatu  eta bertsotara ekarri zuen Miren Artetxek, Gasteizko kanporaketa-saioan, ganbarako  lanean. Hau ere berdinen sailekoa da: hamalauko berdina, 7 puntuz eta 8 silabaz 

- Kaixo Elizondo. La Oreja de Van Gogh taldearen Jueves abestia egokitu zuen Iñaki  Apalategik, eta doinu hori baliatu zuen Elizondoko finalaurrekoan hasierako agurra  kantatzeko. Neurri bereziko doinua da; izan ere, hogeita bat lerro ditu, eta hogeita bat  puntu ditu, guztiek baitute errima-oina, baina hainbat errima ditu. 

Zaharrak berritzen

Doinu zaharrak berreskuratu eta plazara ekartzeko ahalegin handia egin zuten bertsolari  zenbaitek 2017ko Txapelketa Nagusian. Horietako batzuk, ariketaz ariketako sailean aipatu  bezala, berriro entzun ditugu txapelketa honetan, eta esan daiteke bolada batean behintzat  entzuten jarraituko dugula.  

Bestalde, azken txapelketetako joerari segituz, bakarkako lanetan ere erabili dituzte doinu  zaharrak, luzatuta edo moldatuta. Eta, egia esan, doinu berriak lehenbiziko aldietan baino askoz  errazago eta gozoago sartzen dira doinu zaharrak entzuleen belarrietan. Azken txapelketetan  erabilitakoez gain — Beste bateko inularretan, Lurraren pean sar nindaiteke, Eguzkiak urtzen du  han goian B…— , honako hauek atera dituzte plazara:  

- Elizan sartu ziradenian A. Manex Agirrek erabili zuen, 14ko handira luzatuta, Gasteizko kanporaketan, ganbarako lanean. Garai batean erruz erabili zen doinua da, eta hainbat  aldaera ditu.  

- Haize hegoa gau epela I. Aitor Mendiluzek erabili zuen azken finalaurrekoan, Bilbon,  ganbarako lanean. Izatez zortziko ertainekoa da doinu hau eta Mendiluzek hamalaukora  luzatu zuen.  

- Kantuz sortu naiz eta II. Amets Arzallusek erabili zuen Garaziko finalaurrekoan eta  Iruñean, goizeko eta buruz buruko ganbarakoetan. Mikel Laboak egin zuen ezagun doinu  hau, Jose Mendiage aldudarraren hamarreko txikiko bertsoak kantatuta. Amets  Arzallusek hamalaukora luzatuta kantatu zuen, baina bai doinua eta bai neurria  zertxobait moldatuta, lerro bakoitiak 8 silabakoak egin baitzituen. 

- Loreak udan ihintza bezela I. Bilintxen bertsoz ezagutzen dugun doinu klasiko hau erabili  zuen Maialen Lujanbiok buruz buruko ganbarako lanean. Zortziko handia da berez, eta  hamalauko handira luzatu zuen, aurreko txapelketetan Beste bateko inularretan edo  Lurraren pean sar nindaiteke doinuekin egin zuen antzera.   

- Mando baten gainean I. Zortziko eta hamarreko txikiko bertsoak osatzeko erabili izan den doinu klasiko hau hamalauko txiki bihurtu zuen Lujanbiok txapeldunaren agurra  kantatzeko.  

Interesgarria ez ezik polita eta emankorra da doinu zaharrak berreskuratzeko eta  itxuraberritzeko joera hau. Bertso-doinutegia den itsaso zabal horretan murgiltzea eta arrantzan aritzea abentura ederra da gero. Bada hor pieza ederrik, bere horretan, edo norberaren komenentziara moldatuta, plazara ekartzeko modukorik. Eta, ezer arrantzatu ezean ere, ez da  denbora alferrik galdua izango. 

Aukerak abiapuntu

Bertso batek hunkitzen, harritzen, barrez leherrarazten, urduritzen, pentsatzen jartzen…  gaituenean asko dira hori eragin dezaketen faktoreak. Artikuluan ukitzen ari garen gaietara  etorrita, esan genezake testuinguru jakinean kokatutako eragile-sare konplexu horretan  bertsoaren soinuzko —ahots eta doinuzko— alderdiek sarri eragiten dutela bizipen horietan,  oso modu desberdinetan izan badaiteke ere.  

Horregatik, aurreko ataletan 2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusian erabilitako doinuen nondik  norakoak aurkeztuta, doinuek eta, horiei ezinbestean loturik, askotariko hitz, ahots eta  kantaerek bertsolarien sormenean eta entzuleon harreran duten eta izan dezaketen tokia  mahai-gaineratu nahiko genuke, hautatutako hiru hari-muturren bidez: egiturak, konnotazioak  eta estiloak. 

1- Egiturak.

Doinuek bertso-neurri bat izan ohi dute hezurduran, oinarrizko antolakuntza ematen diena.  Airea hemistikioen (bertso-lerroen) eta puntuen arabera antolatzen da normalean, bere eredu  erritmiko eta melodikoak osagai metriko horien arabera egituratuz, besteak beste —gero  besterik da doinu bakoitzak taldekatze hori markatzen duen (beti), bertsolariak kantatzean  multzokatze metriko horiek gauzatzen ote dituen aldiro edo kantatzean aldaera melodiko zein  erritmikoak egiten dituen kasuan kasuan, etab.—. Bertsoaren alderdi metrikoa da, beraz, doinua  antolatzen duen osagaietako bat.  

Horrekin batera, alderdi musikalak barne-antolaketa propioa ematen dio ezinbestean bertsoari,  metrikatik harago, osagai txikienen —silaben— ezaugarritze eta taldekatzetik hasi eta doinuaren  atal nagusiak, puntuak multzokatzen dituztenak, zehaztu arte. Bertsozaleok2 egituraketa hori  identifikatu ohi dugu, gutxiago edo gehiago, ezagunak egiten zaizkigun doinuetan. Doinu bat  entzun eta ezagutzen dugun unetik badakigu nola “funtzionatzen duen”, entzun ahala “zer  datorren”... Ezagutza partekatu horrek askatasun handiagoa ematen dio bertsolariari  entzuleekiko komunikazio-haria eten gabe ezarritako doinu-eredu nagusietatik aldentzeko:  bertso-neurria markatzen duten etenak ez egitea erabakitzeko, eredu erritmiko eta  melodikoetan aldaera nabarmenak egiteko, etab.  

Doinu berriak plazaratzen direnean, bertsolaria ez da hasiera batean ezagutza partekatu  horretatik abiatzen. Entzuleok ez dakigu, bertsoa aire horretan entzun ahala, nola  “funtzionatzen duen”, “zer datorren”... Ez dugu doinuaren egitura metriko-musikala ezagutzen.  Hala ere, bertsolaria kantari entzun ahala horri buruzko aurreiskuspenak egiten aritu ohi gara,  modu kontziente edo inkontzientean. Bertsolari bat doinu berri batean abesten entzuten  dugunean, batzuetan erraz jarraitzen dugu bertsoa eta, beste batzuetan, aldiz, kosta egiten  zaigu (ikus, esaterako, Ekhi Erremundegik, Oihana Aranak, Josu Goikoetxeak eta Xan Alkhatek  

Gakoetako bat izan daiteke, beharbada, doinuak egitura metrikoa musikalki —erritmo eta  melodiaren bitartez— markatzen duenean eta bertsolariak, kantaeraren bitartez, egitura hori  argi(ago) ematen duenean errazago ulertzen dela, berria edo ezezaguna izanagatik. Gakoak  gako, entzule gisa garrantzitsua da onartzea berritasunak batzuetan ahalegina eskatzen duela,  eta eskema metriko eta mentalak zabaltzeko prest behar dugula bertsozaleok ere. 

Musika eta neurriaz aritu gara orain arte, baina horiek ezinbestean hizkuntzarekin uztarturik  entzuten ditugu bertsoetan, ahotsaren bidez. Hizketak (ahoskatutako hizkuntzak) bere egiturak  eta geruzak gehitzen dizkio bertsoari. Hitz lauz, hizketan ari garela, silabak taldekatzen ditugu  modu jakinetan, isiluneak egin, intonazio eta lastertasun zehatz bat eman aldiro esaten  dugunari, hitz edo esaldi batzuk nabarmendu… Bertsogintzan ere horixe egiten du bertsolariak  kantuan ari dela. Doinuak aurrez eskaintzen dio hotsezko alor horren halako zirriborro  osatugabea, bertsolariaren diskurtso, ahots eta kantaeraz zehazten dena azkenean.  

2- Konnotazioak. 

 Doinuak hautemateko dugun erak horietako bakoitza emozio, adjektibo edota kontzeptu  batzuekin lotzera garamatza, besteak beste (Patel 2008; Juslin eta Sloboda 2013). Doinutegiko  sailkapenean, garai batean “doinu mota” zehazteko aukeretako batzuek ere hori uzten dute  agerian: “tragikoa”, “kontakizunezkoa”, “amodiozkoa”, “irrizkoa”… gisa sailkatu izan baitira  doinuak. Beste ideia asko gehi genitzake, norbere subjektibotasunaren eta doinuaren arabera.  Hitz lauz “tonu” batean edo bestean aritu ez dira gauzak berdin esaten eta interpretatzen.  Antzera gertatzen da bertsoetan, doinu eta kantaerekin. Seiko motzerako erabiltzen diren bi  doinuak izan daitezke horren adibide argi. Gai bera Aresoarren bandera edo Dozena bat bertso berri doinuarekin kantatu, aski bertsoaldi desberdina sortuko litzateke seguruena eta, bertso  berberak izanda ere, entzuleok zertxobait desberdin hautemango genituzke ziurrenik.  

Doinu bakoitzari darion konnotazio horrek, “kutsu” horrek, aukera ematen du “funtzionatzen  duten” ohiko bideekin batera askotariko konbinazioak eginez frogatzeko, jada hainbat bertsolari  egiten ari den gisan. Horrela, doinu “alaia, bizia” umorea egiteko eta doinu “goibela, solemnea”  diskurtso sakonagoetarako erabiltzeaz gain, umorea bestelako tonu “serioagoetan” egin  daiteke, diskurtso sakon edo landuagoak “horren dramatikoa ez den” beste kutsu batez, etab. 

3- Nork bere (eginez) doinua(k)

Azkenik, bertsolari bakoitza ezaugarri dezakeen osagai gisa aipatuko ditugu doinu hautua eta  doinua kantatzeko modua. Eremu estilistiko-artistikoa eta identifikatiboa ukitzen dute  bertsolarien doinu proposamen edo hautu pertsonalek. Txapelketa honetan bereziki  nabarmentzekoa izan da akaso bertsolari zenbaitek doinu ohikoak “berenganatzeko” egindako lanketa: aldaera melodiko eta erritmiko txikiak egin dituzte —beste batzuetan baino gehiago  izan ote den, aztergai—, euren ukitua emanez doinuei.  

Izan ere, gai honetan ezin da kantaera aipatu gabe utzi, doinu bera oso desberdin kanta  baitezakete bi bertsolarik, eta baita bertsolari berak ere, testuinguru desberdinetan — testuingurua zentzurik zabal eta anitzenean ulertuz—. Aldakortasun-ardatz bat aipatzearren,  batzuetan —batzuek— modu erregularragoan kantatuko dute bertsoa, musikak eskaintzen  dituen dimentsio erritmiko eta melodiko horietan sakonduz (ikus Soroaren artikulua5,  esaterako). Beste batzuetan —beste batzuek—, berriz, hitz lauko adierazmoldeetatik gertuago  kantatuko dute, hizketan erabili ohi ditugun hotsezko baliabideak azaleratuz neurri handiagoan.  Bertsolari beraren bertso berean aurki daitezke bi joerak batzuetan, kontrastea bera ere  baliabide baita. Azpimarratzekoa da osagai askok parte hartzen duten joera jarraitu eta  aldakorrez ari garela hemen, continuum bateko bi muturrez; ez bi talde itxi eta dikotomikoz. 

Orain arte aipatutako guztiei lotuta, berriro bertsozaleak aipatu beharrean gaude ezinbestean.  Beste behin ere, entzule gisa egin behar dugun lanketa geratzen da agerian kantaerez eta  ahotsez ari garela (ikus Jone M. Hernándezen artikulua, besteak beste). Sarri gertatzen da ahots  eta kantaera jakin batzuk entzunda aurreiritzi eta estereotipo batzuk aktibatzen zaizkigula eta  kokapen horretatik interpretatzen ditugula bertsolari horiek kantatuak (ikus Alberdi 2019,  besteak beste). Horrela, koordenada horietatik kanpo izan ditzaketen bestelako ñabardurak ukatzen dizkiegu bertsolariei, beren bertsoaldiak oker interpretatzeko arriskua areagotzeaz gain.  

Doinu berriak ezagun bilakatzean gertatzen den bezala, bertsolariak zenbat eta gehiago ezagutu  euren alor sortzailean, zenbat eta gehiago entzun, orduan eta hobeto ulertu eta balioetsiko dugu  bakoitzaren adierazmoldea, bakoitzaren kantaera eta ahotsa, eta bertsolariek askatasun  handiagoz jardun ahalko dute entzuleokiko komunikazio-haria eten gabe.

Plazan jarraituko du(gu) 

Txapelketa hau ez da, doinu berriei dagokienez, horren oparoa izan beharbada, baina akaso  doinuen —eta kantaeren, ahotsen— erabileraren eta hautematearen gaineko kontzientzia gero  eta handiagoa hartzen ari gara, pixkanaka. Plaza izan ohi da askotan gerora txapelketan islatzen  diren gertakarien aitzindari. Bada hemendik aurrera ere plazan izan dezala jarraipena doinu,  kantaera eta ahotsen emariak! 

Erreferentziak

Alberdi, Uxue. (2019). Kontrako eztarritik. Emakume bertsolarien testigantzak, Lisipe 5. Susa.  

Juslin, Patrik eta John Sloboda. (2013). Music and emotion. In Diana Deutsch (arg.), The  Psychology of Music (Third Edition). Elsevier Academic Press. 683-645. 

Jone M. Hernándezen artikulua irakurtzeko: https://www.bertsozale.eus/eu/bertsolari-txapelketa nagusia/albisteak/entzumenaren-iraultza (azken kontsulta: 2023-01-11).

Hernandez ́ , Jone M. (2019). Gorputz bat ikusten dut zure ahotsean. Gorputz generizatuak  bertsolaritzaren soinu-bidean. In Miren Artetxe eta Ane Labaka (koord.), Bertsolaritza  feminismotik (bir)pentsatzen. UEU. 134-153. 

Labaka, Ane. (2019). Irribarre erditik irribarre osora. Bertsolaritzan garatutako umorea(k)  aztergai, genero-ikuspegitik. In Miren Artetxe eta Ane Labaka (koord.), Bertsolaritza  feminismotik (bir)pentsatzen. UEU. 2013-225. 

Lujanbio, Maialen. (2017). Zer da doinua, zer da kantaera bertsolariarentzat?, Bertsolarien  kantaera eta sormena (Donostia, 2017-08-24). EHUren Uda Ikastaroak. 

Navarro, Itziar. (2018). Transformations in the Bertsolaris' Singing Style in Oiartzun since the Mid 20th Century. Georg-August-Universität-en (Göttingen) aurkeztutako Master Amaierako Lana  (argitaragabea). 

Patel, Aniruddh. (2008). Music, language and the brain. Oxford University Press. 

Soroa, Maddi. (2020). Bertsolariaren formazioan bertsoa sortzeko eta interpretatzeko  konpetentzia arloak. Musikenen aurkeztutako Ikasketa Amaierako Lana (argitaragabea).