Finalaurreetako bertsogintza aztergai: Ekhi Erremundegi, Oihana Arana, Josu Goikoetxea eta Xan Alkhat

ELIZONDO

Xan Alkhat. BNT22ko finalaurrekoek bertsogintza mailan eman dutenaz aritzeko elkartu gara egun. Saioz saioko ibilbidea eginen dugu, eta saio bakoitzean gai nagusi bat proposatuko dizuet iritzia eman dezazuen. Elizondon izan zen lehen finalaurrekoa, eta hura gogoan, gaiez aritzea galdekatuko dizuet; izan ziren gai mamitsuak eta ez hain mamitsuak menturaz, zortziko txikian Alaiak eta Joanesek ukan zutena, konparazione.

Oihana Arana. Uste dut badirela jendearekin errazago konektatzen duten gai batzuk. Eta horiek ematen dute abantaila hori, baina holakoekin asmatu ezean nabarmenago geratzen da bertsolaria, gai erraz batekin gaizki egitea da egin dezakezun gauzarik okerrena. Ofizio horretan oso ondo aritu ziren, nahiz eta bakoitzak bertso txar bana kantatu zuen, nire ustez. Ofizio horrek funtzionatu zuen ondoen, eta segidakoa okerren, Agin eta Onintzaren artekoa, editorea eta idazlearena. Agin eta Onintzarenak askoz ere lan gehiago eskatzen zion bertsolariari: editore lanaz jakin behar duzu, kalean egin zuten topo… Gai askoz konplexuagoa zen, eta nekezagoa zen publikoarekin konektatzea. Hala ere, horrekin ez dut justifikatu nahi Agin eta Onintzaren bertsoaldia. Gaian bertan txistea egoteak eragin dezake bertsolariengan; batzuetan gaia entzun eta jendeak barre egiten du, eta hori mesederako izan daiteke bertsolarientzat, baldin eta gero asmatzen badu.

Josu Goikoetxea. Txapelketa pasatuta jende guztia oroitzen da finaleko gaiez, inor ez da oroitzen finalaurreko gaiez, areago lehen fasekoez. Zenbait txapelketatan gai-jartzaile taldean aritu naiz eta hor beti dago ahalegina; ustez oso gai egokiak prestatuak dituzu saio bakoitzerako… Gero, egia da gaiekin eztabaidak izaten direla taldean, baina saio bakoitzerako hautatuek lortu dute halako adostasun bat taldean. Hala ere, gaia jarri arte ez dakizu funtzionatuko duen ala ez. BTN22an ez dut uste gai txarrik entzun dudanik; gai desegokiak edo aurrekoarekiko desorekatuak beharbada bai, baina txarrik ez. Zortziko txikiko lehen ofizioan, Apalategi eta Agirre oso ongi hasi ziren eta gero erori egin zen bertsoaldia, zergatik? Gaiak ez zuelako gehiago ematen? Bertsolariek ez zutelako eman? Ez dakit. Batzuetan gaia abiapuntu bat da bertsolarientzat, eta hala ulertu behar da.

Ekhi Erremundegi. Ez dakit gai batzuk besteak baino hobeak diren, nahiz egia den gai batzuk helduleku gehiago dituztela, edo jendearekin konektatzeko errazagoak direla. Biziki zaila iruditzen zait fase oso batean gai guztien arteko oreka atzematea, eta funtsean horretarako ere egiten da zozketa. Beraz, gerta liteke bertsolari batzuek xantza ukatea, Joanesek Elizondon bezala, ala ez, Patxik eta Lazkozek Gotainen izan zen bezala. Gainera, bertsolari batzuk hobeki ari dira emoziotik, beste batzuk umoretik, gaia edozein dela ere. Bestalde iruditzen zait gai batzuek eskatzen dutela bertsolarien aldetik gehiago konkretatzea, eta egin ezean bertsoaldi osoa airean gera daitekeela. Adibidez, Amurrion Agin eta Oihana aritu ziren bertsoaldian ez zen konkretatu, eta, aldiz, Bilbon Mendiluze eta Amets aritu ziren hartan, bai. Erreferentzia konkretuak aipatuz gero publikoarekin konexioa askoz errazagoa da.

O.A. Ez da erreferentzia kontua bakarrik; Donibane Garaziko aterkiaren gaian zer erreferentzia konkretu balia zezaketen? Batzuetan horri ere heltzea ezinezkoa da.

J.G. Nik teoria bat daukat, eta da: gaia eta bertsoaldia onak dira, baldin eta gairik jakin gabe bertsoaldia entzun ondoren gaia identifikatzen baduzu. Hori Elizondoko gimnasioaren gaian adibidez, argi ikusten da.

O.A. Eta aldiz, besaulkian ikuskizuna hasi zain zeuden artistaren gurasoen gaia... Hasteko, ez da sinesgarria zeren besaulkian isilik zaude... Ez da kasualitatea 3 ofiziotatik 2 ongi atera izana eta bestea ez. Gimnasioan elementuak dituzu; ikuskizunarenean zeri buruz ariko zara, teloiari buruz?

J.G. Puntukako beste gaian bazen elementu politiko bat, helduleku bat, antzezpenaren gaian ordea ezaguna ez zen haur bati buruz aritu behar zen, identifikazioa zailagoa zen.

DONIBANE GARAZI

X.A. Donibane Garaziko saiora eginen dugu jauzi, eta han, hitanoaren erabilera nabarmendu zen. Urrats garrantzitsua iruditzen zait, bertsotan ez baita usu ageri hitanoa, eta beraz, eskertzeko ahalegina dela uste dut, nahiz eta hutsak egin ziren. Batek besteek baino gehiago baliatu zuen, Oihana Iguaranek, ondoko saioetan ez da entzun... Nola baloratzen duzue hitanoan aritzeko saiakera hori?

O.A. Hautu bezala interesgarria iruditu zitzaidan, lehendabiziko aldian Oihana eta Asierren ekarpena iruditu zitzaidan. Momentuan ez nion garrantzirik eman, baina gero iruditu zitzaidan hitanoz egin ezean onartuko ez genituzkeen gauza batzuk egin zirela euskalkiaren kontua Amets eta Oihana aritu zirenean; gaiari nora arte heldu zioten... Nabaritu zen aurretik hitzartuta zutela... Aldiz, Oihana Nerearekin ez zen aritu, eta kritikatu zitzaion, baina seguru aski izango zen Nerearekin ez delako noka aritzen, eta bestela ere zilegi zen zuka egitea.

E.E. Interesgarria iruditu zitzaidan berrikuntza zen aldetik, ez baitugu ohiturarik. Nire bertso eskolako jendea toka ari dena duela gutxi arte ez da toka aritu bertsotan. Gaiaren arabera erabiltzea pertinentea izan daiteke ala ez, eta gero, zer ekartzen dio bertsoaldiari? Errealismoa eta sinesgarritasuna. Baina ez bada egoki baliatzen bertsoaldia trakestu dezake, eta uste dut hori gertatu zela Donibane Garazin.

J.G. Ez dut uste hitanoren afera txapelketari konpontzea eskatu ahal zaionik. Hitanoaren afera oso konplexua da herri honetan, jende gehiena ez duela erabiltzen esango nuke, idatziz zerbait gehiago. Egia da bertsolariari eskatzen ahal zaiola hizkuntza mailako ahalegin bat, baina hitanoarena… ez dakit. Gero, pertsonen arteko harremanak orotarikoak dira: Xabier Arenazak Twitterren zioen bere bikotearekin hika aritzen zela eta gero zuka aritzera pasatu direla; edo Azpeitian hainbat neska noka beharrean toka aritzen direla; zenbait lekutan gaizki egiten da… Hau da, ez da egiten, eta egiten denean oso egoera desberdinak daude. Gero, tokatu zaizun bertsolariarekin konfiantzarik baduzu hikaz aritzeko, ba aurrera. Ezin dena da bata hika eta bestea zuka, tira, hori ere gertatzen da e!

IRUN

X.A. Irungo saioan kokatuko zaituztet orain, eta gaia epai irizpideak izanen dira. Gogoan dugu mukuru betea zela Irungo Ficoba gela, eta puntuazioa bertsolari guztientzat apala izan zela entzun zen eskuin ezker…

J.G. Saio horretatik minduta atera zen jende asko. Badakit giro ederra zegoela, poz kolektibo bat, saio on bat entzunaren sentsazioa, eta halako puntuazioa entzun eta gero, zaputzaldia gertatu zela. Beharbada, ez dakit e, beharbada gutxiago puntuatu zen, baina ez dut uste bost emakume eta gizonezko bat zeudelako izan zenik. Txapelketa guztietan egoten da gutxiago puntuatzen den bertso saioren bat, beti daude gorabeherak. Uste dut Jone Uria BTN22an merezi baino gutxiago puntuatua izan dela, ez dakit Irunen, bai Bilbon, argi eta garbi nire ustez, batez ere bakarkako lanean. Irunen Nerearen bakarkakoa; nik ere neurtu nuen eta ia 4 minutu hartu zituen guztira 3 bertsoak hasteko, eta epai irizpideek argi eta garbi esaten dute 3 minututik gora hartuz gero, bertsoak ez direla ontzat emango; zer esan nahi du horrek? Nik ez dakit! Gero, Nerearen horretan ez da bakarrik denbora, lehenengo bertsoan errepika batean huts egiten du, eta azken puntuan ere, zera… nahiz eta bigarren eta hirugarren bertsoak bikainak izan.

O.A. Gauza batzuetan ados nago, besteetan ez. Aipatu duzu aldiro dagoela baju puntuatzen den saio bat; ez dut uste kasualitatea izan zenik Irungo saioa izatea baju puntuatu zena, eta ez Durangokoa, adibidez. Zuk ez [J.G.] baina aipatu izan da Irungo saioan emakume gehiago zeudela epaileetan gizonezkoak baino; baina emakume izateak ez zaitu feminista egiten! Emakumeen arteko lehia bada feminismoan agerian dagoen auzi bat, eta konprobatuta dago emakumeak zorrotzago epaitzen duela emakumea, edozein esparrutan. Bestalde, uste dut Anek oso saio ona egin zuela, uste dut Gotaine-Irabarnen baino hobeto kantatu zuela Irunen, baina puntuetan ez zen hori ikusi. Eta laprastadak konparatuta, Nerea Ibarzabalena [Irunen] eta Maddalen Arzallusena [Bilbon] uste dut hor badaudela desoreka nabarmenak; laprastadak laprastadak dira eta zigortu egin behar dira, objetiboki zigorgarria den zerbait bada eta epai irizpideetan hala jasota dagoenez. Eta berdin denbora hartzearen kontuarekin. Baina saritu ere egin behar dira gauzak, eta uste dut Irunen zigortu zela zigortu beharrekoa, baina ez zela saritu.

J.G. Epaile taldea ordea desberdina izan da lehen fasean eta finalaurreko bi itzulietan…

O.A. Ni epailea banintz zorrotza izango nintzateke, baina beste saioetan egon da denboraren afera eta ez da zigortu hainbeste… Ematen du Irunen aritu zirela zorrotz.

E.E. Beti izango da epaileen erabakiarekin ados ez den norbait. Uste dut BTN05ean izan zela, azken finalerdia jokatu zen, Sustrai pasa zen finalera eta Jokin Uranga ez, eta publiko guztia “Jokin! Jokin! Jokin!” oihuka, pentsatzen zuelako Jokinek bazuela Sustraik baino leku gehiago finalean. Eta orduan airean zen ustea zen, eliteko bertsolariak gehiago saritzeko joera bazela, gazteak gehiago zigortzen zirela eta abar. Beti badira kexak eta kexa horiek esplikatzeko arrazoiak; orain feminismotik jotzen da eta erabat zilegia izan daiteke, baina ematen diren argumentuak ez naute bereziki konbentzitzen, eta kontrakoek ere ez. Beharbada epaileek eduki dezaketen kanpo eraginean da gakoa; nire ustez Elizondon oso goitik puntuatu zuten, Donibane Garazin aski puntuazio apala izan zen, bertsoaldien araberakoa nire ustez, eta hori gogoan doaz epaileak Irungora, eta ez dakit zenbateraino eragiten duen horrek guztiak epailearengan nota emateko orduan. Nerea Ibarzabalen bakarkakora etorrita, bertso biziki politak dira, bada laprast aski handi bat eta bada denborarena. Epai irizpideak hartzen baditugu, 2 minutura hasi behar dela diote, eta orotara bertsoak asteko denborak ezin duela 3 minutu baino gehiagokoa izan, bestela ez dela ontzat emango bertsoaldia. Baina zer arraio da “ez da ontzat emango”? Zenbat puntu dira “ez da ontzat emango”? Lehen bertsoari eragiten dio? Bertsoaldi osoari? Hor bada zinezko arazo bat. Epai irizpideen zehazte bat ezinbestekoa da. Durangoko finalerdia baino lehen Karlos Aizpuruak Twitterren aipatu zuen txiste modura baina interesgarria iruditu zitzaidan, halako zerbait: “Durangoko Azokako prezioak (BEZik gabe). Trabatzea: txikia 0.5; ertaina 1; handia 1.5. Gehiegizko denbora: minutu erdia 1; minutua 2; minutu eta erdia 3. Potoa: lapsusa 1; semantikoa 1.5; garbia 2-3 artean”. Iruditzen zait epai irizpideetan halako zehaztapen maila batera iritsi beharko genukeela, horrek asko lagunduko luke epailearen lana.

J.G. Baina zer irabaziko genuke horrekin?

E.E. Zehaztasuna.

J.G. Baina ni ziur nago epaile bakoitzak badakiela zenbat zigortu akats bakoitza; poto bat, denborarena zigortuko duen ala ez…

O.A. Baina ikusi da ezetz, ze kasu batzuetan gehiago zigortu da…

J.G. Ikusi da ezetz edo ikusi da epaile batzuek ez dutela egin edo… ez dakigu, ez dakigu. Nik uste dut epaileek hori guztia aztertuko dutela. Nik uste dut epaileak ere pertsonak direla; berdin epaitzen da Maialen Lujanbioren bertso bat eta zera…? Nik batzuetan pentsatu izan dut ezetz, baina beharbada bai, eta epaile batek esango dit “Ba bai, berdin epaitzen dira”. Oso deigarria iruditu zait Bilboko saioa eta gero, nola atera diren beraien adierazpenetan, oso desberdin, Aitor Mendiluze eta Amets Arzallus. Aitor Mendiluze, nire ustez akatsa egin zuen, hasi zen esaten bere bakarkakoa txarra izan zela, nahiz puntuazioan ez zen halakorik jaso… Bere burua zigortu zuen adierazpenetan, eta hori desabantaila da beretzat finalera begira. Zer esan zuen Amets Arzallusek? “Ondo, zoragarri, eskerrik asko…” Zer da hori? Esperientzia.

E.E. Aitor Mendiluzek badu esperientzia!

O.A. Kontutan hartu nondik zetorren Amets, zer egitetik Bilbon, hobekuntza…

J.G. Hobekuntza bai, baina nik ez dut ikusi Amets e!

O.A. Donibane Garazikoa egin izan balu Bilbon igual kanpoan legoke Amets, eta Mendiluzerentzat Durangotik Bilbokora kristoren kolpea izan zen.

J.G. Bai, bai, bai, baina bere burua zigortu zuen publikoki! Eta Ametsek ez zuen egin inolaz ere. Mendiluzerena ez da inteligentea txapelketari begira.

E.E. Lehen zenionetik Josu, bertsoa nork kantatzen duen eragiten duela uste dut.

J.G. Beti komentatu da hori.

E.E. Bertso bera kantatu Amets Arzallusek edo Julio Sotok, ez da berdin epaituko. Amets Arzallus mikrora hurbiltzean bertso on bat espero duzu.

J.G. Eta ez baduzu ulertu pentsatzen duzu “Seguru aski ona izan da, nahiz eta nik ulertu ez” [irriak].

E.E. Zuk norbaitengandik bertso ona espero baduzu eta ez bada ona, pentsatzen duzu “Ba, ez zen hain txarra, hala ere”. Eta alderantziz; bertsolari kaxkarrago batengandik bertso kaxkarra entzuten baduzu, ustea konfirmatzen zaizu.

O.A. Zenbakietara eramanda, 8ko bat espero baduzu eta 6ko bat kantatzen badu, 7ko bat jasotzen du. Eta 6koa espero baduzu eta ona kantatzen badu, ba 7koa izango zen…

J.G. Kantaeran ere berdin; Sebastian Lizasok bertso txarra kantatzen zuenean ahotsa goratzen zuen.

O.A. Joanesek ere oso ondo saltzen du, eta Xabatek berdin. Arrasateko saioa jendeak uste zuen Xabatek irabazi behar zuela, zergatik? Ba altu kantatzen ari zelako. Eta gero irakurtzen dituzu bertso horiek eta… Baina hola da.

E.E. Azken gogoeta gisa, erran nahi nuke, epai irizpideak gogoetatuko badira, uste dut epaile nork izan behar duen ere gogoetatu behar dela; nolako epaileak nahi ditugun. Hau da, nolako perfileko jendea nahi dugun hor. Nik oso gustura ikusiko nituzke bertsolari ohi batzuk epaile lanetan, gaur egun txapelketan ari ez direnak.

X.A. Laguntasun kontuak badira hor…

O.A. Oraingo epaileak ere izan daitezke lagunak… Proba interesgarri bat izan daiteke.

E.E. Xilaban Maddi Sarasuak kantatu zuen eta Ainhoa Sarasua, ahizpa, epaile aritu zen…

DURANGO

X.A. Finalerdietako lehen itzuliko azken saioa Durangon izan zen. Hor azkartasuna aipatu nahiko nuke, laster pasatu baitzen saioa. Ariketak ere aipatzen ahal ditugu; BTN22an lehen aldikoz kantatu baitzen puntutan eta seiko motzean. Gogoan dituzue puntutako eta seiko motzeko bertsoaldiak?

O.A. Ze ariketa ziren jakin nuenean harritu nintzen; logikoena ariketan zailtasuna progresiboki handitzea iruditzen zitzaidan, eta finalerdietan, lehen itzuliko ariketak zailagoak izan dira bigarren itzulikoak baino. Bigarren itzulian bertso bat gutxiago izateak ere harritu ninduen. Puntukako bertsoaldi oso onak ez dira asko izan eta seiko motzeko on batzuk entzun ditugu. Durangon, adibidez, Mendiluze eta Beñat Gaztelumendiren artekoa; batez ere Beñatek egin zuen sekulako lana. Saioa eta Juliorena izan zen apalena. Desoreka handiak eragin zituen ariketa izan zen seiko motzarena; Irunen oso onak joan ziren [seiko motzeko] hirurak.

E.E. Osoki ados. Bereziki seiko motzekoa diferentzia sortzailea izan daiteke puntukakoa baino gehiago, duen zailtasunarengatik. Bi ariketak saio berean egon behar dira ala bakoitza itzuli desberdinean? Nik aurtengoan itzulien ordena aldatuko nuke. Ariketa berezien eskasa sentitu dut, fase bakoitza aski berdina izan da ariketa moten aldetik. Puntukakoa eta seiko motzarena sartu ziren lehen itzulian, baina gainerakoak beti ariketa berdinak izan dira. Bakarkako guztiak ganbara moduan eman dira, ez zaio eman bakoitzari bakarkako gai diferenterik. Garaian egin izan da seiko motzean edo Iparragirre doinuan kartzelan… Ariketa bereziagoak, desberdinagoak eskertuko nituzkeen.

J.G. Bai, ariketena nahiko plano dago. Puntukakoak ematen dio halako berezitasun bat, baina bertsoaldi txarrak ateratzen direnean oso txarrak ateratzen dira, eta bertsolariak nahiko biluzik geratzen dira. Bakoitzari bakarkako desberdina… gai asko dira, beti ez da posible orekatuak sartzea, beharbada posible izan beharko luke txapelketa batean gaudelako, baina orekatua izatea oso zaila da, eta ez jartzeko arrazoi nagusia hori da; finalean bakarrik ja zaila da…

O.A. Puntuen erantzunak direla eta, ganbara baino lehen eta ganbaran izan dira, oso modu diferentean; batean aktualitatea sartzeko eta bestean super orokorrak, bizitza, denbora…

J.G. Aspaldi esan nuen puntu erantzunek bertsolariei pertsonalki zuzendutakoak beharko luketela izan, izen eta abizenekin.

O.A. Bufff! Ez dakit e!

J.G. Ezezko borobila jaso nuen. Bestalde, txapelketa honetan pentsatu izan dut, zergatik ez egin sei bakarkako eta ganbarakoan ofizio bat ezarri? Buruz burukoan egiten da. Kontutan izan behar dugu, bertsolariak oso kontserbadoreak direla txapelketan, batez ere aukerak dituztenean irabazteko edo finalean sartzeko, botere eta iritzi indartsuak dituzte bertsolari horiek Elkarteko bileretan “hobe ez aldatu mesedez gauzak finalean sartu nahi dudalako…”.

AMURRIO

X.A. Finalerdietako bigarren itzulia Amurrion hasi zen, lau emazte baziren bertan, eta lauek ikuspegi jakin bat ekarri zuten ganbarako lanean: etxean pairatutako tratu txarrak, Oihanak eta Mirenek; lan munduko jazarpena Onintzak eta Alaiak amatasuna. Gogoeta pertsonal batez gain gogoeta kolektibo bat sentitzen da hor.

O.A. Emakume bertsolarien artean bada hausnarketa kolektibo bat. Amurrioko ganbarakoena ez zitzaidan kasualitatea iruditu. Gotaine-Irabarnen ere gertatu zen amatasunarekin zehazki. Gero ematen du emakumeek holako gaiei buruz bakarrik kanta dezaketela; politika edo Qatarreko mundialari buruz edo ustelkeriari buruz gizonek bakarrik hitz egin dezaketela dirudi. Ez dut esaten hori pentsatzen dugula, baina hori gertatzen da, eta uste dut azpimarratu behar dela, zeren bestela ematen du “ongi ari zarete, segi zuen gaiei buruz kantatzen baina ez sartu gurera” gertatzen dela. Eta uste dut hori ere pentsatu behar dugula bakoitzaren konfort eremua zein den eta bakoitzak zeri kantatzen dion ere hautu bat dela, zure diskurtsoa zilegiztatzeko, edo zilegitasuna kentzeko diskurtso bati, Jone Uriaren kasua izan daitekeen bezala. Baina era berean joera bat sortzera eramaten gaitu eta arriskutsua iruditzen zait. Artetxek kantatuko balu ustelkeriari buruz, beharbada ez litzaioke emango Labururi ematen zaion besteko zilegitasunik publikoaren aldetik, oro har.

J.G. Ni plazatik aparte nago baina ezagutu nuen Ez da kasualitatea fenomenoa. Azken urteetan ez dut ezagutu halako ilusio eta intentsitaterik bertso saioetan. Normalean bertsolariak joaten ziren ondo edo hobeto, baina errespetuz esanda, saio arruntetan ez zegoen halako pultsio, indarrik emankizuna ondo egiteko, elkarrekin ondo egiteko eta abar. Txapelketan holako gai bat ez da xisteratik ateratzen, lan bat egina dago. Orain uste dut hemen badagoela egokitzapen fase bat, hau barneratu eta ja ikusten da plazan emakumearen presentzia; ez presentzia, ahotsa, ahotsa hasi dela normaltzen, eta publikoak onartzen. Badakit oraindik badaudela erretizentziak eta txoko ilunak… baina finalean 3 emakume ikusiko ditugu, beharbada 4 izan behar zuten, eta ni seguru nago datorren txapelketan gehiago izango direla. Kezkatzen nauena da ea 12 urte barru denak emakumeak izango diren, hori nahi dugu? Hori da urte batzuetara sortuko den eztabaida bat. BBK sariketako argazki bat ikusi nuen lehengoan eta denak ziren emakumeak, literaturan ere gertatzen da, dantzan… ez dakit bertsolaritzan gertatuko den. Gizonak abandonatu egiten baditu kultur adierazpideak, gizonaren zera da “doazela zakutik hartzera”…

O.A. Ez da gertatuko lasai.

J.G. Nik zalantzak ditut; gizonari kentzen diozunean bere terreno pixka bat, posible da gizonak esatea “A bai? Banoa hemendik!”… Nire ustez txapelketa honetan bertsolaririk onena Alaia Martin izan da, baina gehiago ari gara hitz egiten beste bertsolari batzuei buruz. Ez da kopurua bakarrik aldatu dena, diskurtsoa badago, sortzen ari da.

O.A. Diskurtsoaren lanketaren adibide bat Julio Soto da.

J.G. Gizonezkoak alde horretatik galduta dabiltza, literaturan ere bai; esateko, zer esateko? Betiko zaharkeria eta zerak. Diskurtso berri bat, sinistekoa eta borrokatzeko daukatenak emakumezkoak dira.

E.E. Gizartean ere hortik doa bidea; lehen gatazka politikoari buruz kantatzen zen bezala orain feminismotik kantatzen da, gizartean dagoen indar harremana hor dagoelako. Euskalgintzan ez da indar harremanik, naziogintzan ere ez. Beraz, gai horiek tentsioan ez direnez, beharko lukete baina ez gara asmatzen ari horretan. Iruditzen zait badela emakume bertsolarien arteko saretze lan bat, intentzionalitate bat ere gai batzuk plazara eramateko txapelketako plaza publiko eta politiko hori erabiltzeko asmoarekin, hortik ulertzen dut Amurrion gertatu zena, eta besteetan ere eragiten du. Durangon Kattalin Minerrek [Twiterren] egin zuen komentarioa “A ze maskulinitate tailerra atera zaien”. Aritz Mujikak ere Donibane Garazin hortik kantatu zuen, bere maskulinitatea zalantzan emanez; Bizkarraren Durangoko eta Amurrioko bakarkakoak ere genero aldetik joan ziren…

O.A. Ikusi beharko litzateke diskurtso hori errentagarria delako edo beste arrazoi batengatik egiten den.

E.E. Garaian “presoak etxera” kantatzen zen bezala.

J.G. Plazan gizonezkoek egiten dute halako planteamendurik?

O.A. Bai. Julio txapelketan gaira ez zetorrenean ere saiatzen zen, nabaritzen zitzaion bere intentzionalitatea bazela hori, baina beste kasu batzuetan, ganbara tra! Puntuak batzeko garaia. Baina gero zortziko txikian, igual ahaztu egiten zaigu.

BAIONA

X.A. Doinuek badute bere garrantzia, doinu berri gutxi agertu dira momentukoz BTN22an, 7 orotara, finalaurrekoetan 2. BTN17an 23 doinu berri plazaratu ziren. Azken berria Baionako ganbaran Julio Sotok plazaratu zuena. Peto bat bezala ikus daiteke doinu berria ganbaran plazaratzea? Juliok ez baitzuen doinu berria agurrean plazaratu Oihana Iguaranek Gotaine-Irabarnen egin bezala. Julioren kasuan, entzuleek, epaileek … ganbaran jaso zuten doinu berri hori, eta beharbada bere diskurtsoa, testua, ez zen hain ongi sartu. Zer diozue horri buruz?

O.A. Doinu berriak sortzea oso ondo iruditzen zait. Gero, Julioren bertsoak beste doinu batean izan balira, epaileengan ez dakit, baina publikoarengan beste erreakzio bat sortuko lukete. Alde horretatik, Oihana oso inteligentea izan zen doinu berria agurrean plazaratuta, ze bazen errepika bat eta abar. Gainera, Oihanarena doinu ezagun baten gainean egindakoa da, eta horrek badauka eragina, nire ustez.

E.E. Niri Juliorena momentuan ez zitzaidan batere gustatu, eta komunikazioa erabat moztu zidan. Uste dut bere bertsoak ez nituela entzun, ez nuela ulertu; momentu batez gaiz kanpo ari ote zen iruditu zitzaidan. Etxean berriz entzutean, beste konzentrazio batekin eta, uste dut kantakerak gehiago eragin zidala doinuak baino, oso motel kantatu baitzuen. Gehiago konzentratu nintzen errima noiz etorriko eta neurria nolakoa zen horretan, bertsoa entzuten baino gehiago. Ni ez naiz doinu berriak erabiltzearen kontra, baina batzuetan ez da pertinentea, ez baldin bada oso argi neurria eta doinua nora doan. Uste dut Maialen Lujanbiok esan zuela aurreko txapelketan badirela mila doinu erabilgarri badirela, moldatu daitezkeenak eta balio dutenak. Zer ekartzen du doinu berri batek? Iguaranen kasuan argi geratu da errepikapen horrekin. Pila bat landu du, oso egoki geratzen da, bertsoa askoz gehiago luzi arazten du. Beste kasu batzuetan ez da halakorik gertatzen.

O.A. Doinu berri bat plazaratu behar baduzu izan behar du aportazio bat egiteko edo zure bertsokerari fabore egiten diolako: Irun badaukazu zerbait Sarriegi, oso ondo; Miren Amurizaren Chavelarena oso ondo… Tabuak min direnean oso txarto.

J.G. Nik uste dut erreparatu behar diegula baita ere ofiziotan erabiltzen diren doinuei, batzuetan oso doinu ezagunak dira, egiten dira ahaleginak, Unai Agirreren kasuan adibidez, Aitor Bizkarrak ere bai…

E.E. Azken txapelketetan aldaketa bat eman da doinuei dagokionez, eta ofiziotako doinuetan hainbaten falta sumatu dut: Kantatzera nijoa, Nere senarrarekin, Dama gazte xarmant bat, Haizeak bidali du … Horiek indar aldetik askoz egokiagoak dira eta bertsoari balio erantsi gehiago ematen diotela uste dut, gaur egun erabiltzen diren beste batzuek baino.

X.A. Kurios nintzateke BTN17ko 23 doinu horietatik zenbat erabili diren gero plazetan.

BILBO

X.A. Azken finalerdia Bilbokoa izan zen, eta hor bertsolariek ganbarako gaiari nola heldu zioten nahi nuke aipa dezazuen. Bilboko saioan Jone Uriak heldu zion ontsa, baina puntuetan Amets Arzallus nagusitu zen. Beharbada batzuek gaia ekartzen dute aurretik egindako gogoeta batera, eta ez dakit lotura hain argi den beti.

O.A. Zilegi iruditzen zait aurretik egiten den lan guztia; pentsatzea zer esan nahi duzun eta abar, baina gaia gaia da. Eta gaiari erantzutea da gaiak aipatzen dituen elementu guztiak bertsoetan sartzea. Gaia ez da abiapuntu bat, ez; gaia da gaia. Gaiak “zinen” esaten badu iraganean da; eta “erabat aldatu zaizu” badio, erabat aldatu zaizu, ez da “hil egin da lehoia” [irriak]. Melillara joateko ez da itsasoa gurutzatu behar; eta “aldatu zaizu bizitza” baina lehengo bera da… Mendiluzek bere burua zigortu zuen adierazpenetan, baina epaileek ez zuten zigortu.

E.E. Biziki ados. Gauza bat da plazan nola jokatzen den gaiarekin, batzuetan hala moduzko gaiak ematen dizkiete eta bertsolariek ihes egiten diote gaiari, baina txapelketan gaia gaia da.

J.G. Bilbon izan nintzen eta oso deigarria egin zitzaidan “kanporatu egin zintuzten” eta “bizitza erabat aldatu zaizu”; “zaizu” eta ez “zitzaizun”. Gai-jartzaileen intentzionalitatea argi eta garbi dago. “Zitzaizun” izan balitz sartuko litzateke Ametsena. Jonek heldu zion bete-betean gaiari. Batzuek diote modu lasaiagoan erabili behar ditugula gaiak, baina hor intentzionalitate bat dago, eta Jonek egiten duen bertsoaldia bikaina da. Niretzat harrigarria da Joneren puntuazioa. Epaileen lana errespetatzen dut, eta badakit asko landu dutela, baina harrigarria iruditzen zait Joneren kasua. Mendiluzerena deskartatuta, Melillarena eta… Eta Ametsena, bizitza aldatu “zitzaion”, aldaketa deitu ahal bazaio horri, oso bertso politak baina...

E.E. Uste dut behin baino gehiagotan gertatu dela gaiari ez heltzearena, eta ofiziotan ere bai. Eta puntuazioari begiratzen bazaio ez da eraginik, nire ustez epaimahaiak ez du behar bezala neurtzen bertsolariak gaiari ongi heltzen dion ala ez. Durangoko Bizkarrarena hor dago; sekulako bertsoak dira, baina gaiari ez diote erantzuten, “bere aurrean negar egin duzu” baina ez du negar egiten…

J.G. Batzuk esango dizute gaiari heltzen diola; nik ez.

O.A. Ganbarakoan ez badiozu heltzen gaiari zure burua kaltetzen duzu, baina ofiziotan ez badiozu heltzen zure kideari ere kalte egiten diozu. Baionako saioan bi aldiz gertatu zen hori; Sustraik bi alditan; Sustrai eta Julio aritu zirenean, eta bestea, Unai Agirrerekin; prentsaurrekoarena.

E.E. Iruditzen zait Sustraik baduela joera bat, legitimoa dena txapelketan estrategia bezala, plazako artifizioak erabiltzeko txapelketan; Juliorekin hamarreko txikian eta prentsaurrekoren gaian, gaia hartzen du baina gaia aitzakia bat da kasik, eta bihurtzen du aitatasunari buruzko ideia potoloak botatzeko aukera. Gero, ganbarakoan gaiari heltzen diola iruditzen zait baina ez du zehazten; familia bazkari bat izan daiteke egun handi bat? Nik uste dut baietz, baina esplikazioa falta da. Ideia polita du, hilkutxatik kantatzearena, eta gero erabiltzen ditu plazako artifizioak…

J.G. Gero eta gauza gehiago eskatzen dizkiegu bertsolariei. Duela 30 urteko txapelketak ikusten dituzu eta hauek askoz ere gorago daude mailaz, teknikoki, eduki aldetik...

E.E. Uste dut Sustraik gaiari erantzuten diola baina ez da legitimoa Baionako saioko ganbararik puntuatuena izatea, ezta Beñatena ere Nerearenaren aitzinetik joatea. Beñatek ideia faltaz edo puntuak galtzeko beldurrez, hiru bertso garbiak botatzen ditu, ez du deus funtsezkorik erraten…

O.A. Ba nik zalantza eta asteriskoekin ikusten dut Beñatena; zure bikoteari ezer esan gabe ez zara ez ezkonduko; eta antolatzen duzu bidai bat hortik, egun batetik bestera?

X.A. Bukatzeko, finalari begira zer erranen zenukete? Nola ikusten duzue? Badira 3 berri, 3 gazte…

O.A. 2009, 2013 eta 2017an puntuazio altuenarekin finalera pasatu denak irabazi du, eta aurten Alaia da. Datu bat da, baina gertatu da.

E.E. Nik ez dut inoiz hain lauso ikusi. Bi bloke ikusten ditut, beteranoak eta gazteak; Maialen Lujanbiok gaizki kanta dazakenik ez dut sinisten, esperantza handia dut Maialenek eman dezakenetik, zain naiz ea ze berritasun ekarriko duen, beti ekarri izan duen bezala. Sustrai eta Aitor ikusten ditut sekulako gogoekin baina finalaurrekoetan ez didate erakutsi haiengandik espero nuen bezainbat, eta Amets burua beste nonbait duela ikusten dut, Donibane Garaziko maila eman dezake, baina Xilabako bakarkakoan egin bezala maila ere eman dezake. Alaia akatsik egiten ez duen makina bat da, ez da sekula jausten, ikusi behar da finaleko presioa nola bizitzen duen, Joanes eta Nerearen gisan. Joanes Elizondotik Bilbora apal bukatu du, eta Nerea alderantziz, Baionan sekulako indarra hartuta heldu da finalera, eta hortzak erakutsiz kantatzen badu asko espero dut Nerearengandik. Beñat espero baino ahulago ikusten dut aurten, baina Alaia bezala makina bat da. Apustu egiten dut Maialen-Sustrai, eta amets egiten dut Maialen-Nerea.

O.A. Lehenengo eta azken postuak garbi ditut; Maialen eta Joanes. Eta gainerakotan zalantza; oso bertsolariaren aldartearen araberakoa izango dela uste dut. Beñatek egiten badu Baionakoa zazpigarrenetik ez da igoko, baina egiten badu Durangokoa baaa… Alaiaren oso aldekoa naiz, oso gogotsu ikusten dut, batez ere bazetorrelako Gipuzkoako finaletik, nire ustez, kolpe larri samar bat hartzetik. Eta uste dut bertsolaritzari sinbolikoki ondo datorkiola, eta komeni zaigula, Maialenek irabaztea mitoa ondo… [irriak] Egia da, Egaña mito bihurtu da eta Egañari buruz hitz egiten da eta bere bertsokera ikertu da eta planteatu da eragin duela aldaketa bat… Eta Maialeni ez zaio hori… Nik nahi dut Alaiak irabaztea, ez du irabaziko baina…

J.G. Maialen Lujanbio da faboritoa, bera delako txapelduna, eta hori ezin zaio kendu. Baina saio bakarrera… BTN13an sufritzen ikusi nuen goizean. Egun bakarreko txapelketak arriskutsuak dira, eta gainera ez dakigu nola dagoen bertsotan, plazan bai, baina… Eta buruz burukorako, nik uste BTN22ko bertsolaririk onena Alaia Martin izan dela, eta uste dut prest dagoela buruz burukora heltzeko; ikusten zaio anbizioa, irribarrea, lasaitasuna… Joanes kenduta beste guztiak dira hautagaiak buruz burukora iristeko, baina beharbada ez da Joanes azkena izango e!