Kantuz sortuak

Begiak ixteko eskatuko nizueke. Baina orduan ezingo zenukete ondorengo lerroetan bildutakoa jaso. Bestela litzateke idatziz beharrean ahoz kontatuko banitu esan beharrekoak. Eta zer esanik ez, kantatuko banitu. Eta bat-batean egingo banu, silabak –eta hitzak?– neurtuz eta errimatuz. Doinu aukeraketak ere eragingo luke, noski, esan nahi nukeen horren transmisioan, eta baita giroak ere. Eta…

Begiak irekita bada ere, gogoan hartutako bat-bateko bertso bat memoriaren zokoren batetik berreskuratzeko eskatu nahiko nizueke:

Nola kantatu zuen bertsoa, kantatu zuen bertsolari hark, testuinguru jakin hartan…?

Kantaera, edo hitzak hotsez nola jantzi

“It is not the words or the music; […] it is the way the words are put to the music.”

(Kontua ez da hitzak ala musika; […] hitzak musikan nola txertatzen diren baizik)

Patricia Donegan eta David Stampe, 1978

Ez da erraza kantaera definitzea. Bide horretan, Itziar Navarrok proposamen aski interesgarria egin zigun abuztuan Bertsolarien kantaera eta sormena ikastaroan, ezaugarri konkretuekin osaturiko definizioa aurkeztuta. Ezaugarri horien artean ziren, besteak beste, azentua, intonazioa eta artikulazioa. Musikarenak bezainbeste hizkuntzarenak diren ezaugarriak. Edo “hizkuntzaren musika”-renak (Oñederra 2004: 128) esan beharko ote nuke?

Hizkuntzalaritzaren alorrean prosodia izenez ezagutzen dugu “kontsonante eta bokalekin batera ahoskera osatzen duen guztia” (Oñederra 2004: 129). Hizkuntza egoera mentaletik egoera fisikora igarotzean –hitzak hots bilakatzean– gauzatzen ditugun silabak, azentu-ereduak, intonazio-ereduak, tempoa, etenak, intentsitate aldaketak…

Gogora ekartzeko eskatu dizuedan bertso horretan, nola ahoskatzen eta multzokatzen ditu bertsolari horrek silabak, hitzak, esaldiak bertsoan zehar? Zer txertatzen du erritmikoki edo melodikoki azentuduna den doinuaren (g)unean? Edo patroi nagusia(k) hautsiz, zer nabarmentzen azentu adierazkorraz iraupen, melodia, intentsitate edo eten bitartez? Nola kudeatzen du tempoa? Bertsoa botatzeko aukeratutako doinuak zein konnotazio ematen dio esandakoari? Zein egitura diskurtsoari? Zergatik? Zer transmititzen du? Zer sentiarazten?

Orain arte aztertu ahal izan dudanaren arabera, esan nezake bertsolarien kantaera oso loturik dagoela, hasteko, euskararekin eta adierazkortasunarekin. Kantaera ez da alferrik, nire interpretazio librean behintzat, “(norbaitek) (hitzak) kantatzeko era”, “norbaitek (euskarazko) hitzak musikan txertatzeko era”. Hitzak musikan. Euskara dantzan.

Kantaerari dagokion azken hitza –edo azken aurrekoa?– bertsolariarena da, edonola ere. Aukeren zurrunbiloan orekan dabil bertsolaria, modu kontziente edo inkontzientean. Une bakoitzean musika jakin batez, ezaugarri jakin batzuez, gauzatzen du esan nahi duen hori. Eta hitzaren esanahi hertsiaz gain, beste gauza asko ere adierazten ditu bertsolariak kantaeraren bitartez.

Zergatik hartu ote zenuten gogoan gogoratzeko eskatu dizuedan bertso hura?

Kantaeraren aldakortasunaz

Hiztun gisa kantaera gure ahozkotasunaren funtsezko osagaia da. Baina denok ez dugu ahots bera, eta ez dugu beti berdin hitz egiten. Bertsolariaren, testuinguruaren arabera kantaera aldatu egiten da. Euskarak, bat-bateko jardunak eta hautatutako doinu eta neurriak baldintzatzen duenaz gain, bertsoa kantatzeko modua ez da berbera bertsolari batetik bestera (nahiz eta askotan antzekotasunak topa ditzakegun, edo joera jakinak), eta bertsolari beraren baitan ere aldakortasuna aurki dezakegu (kasuan kasu, handiagoa edo txikiagoa).

Aukeratu nahi duzuen bertsolaria txapelketan. Eta entzun bere bertsoak zortziko handian, txikian, puntuka eta kartzelakoan. Kontu umoretsu edo serio batez ari denean. Transmititu nahi duena euforia edo larritasuna denean. Festa giroko saio batean eta txapelketako finalaurrekoetan. Beti berberak al dira kantaeraren ezaugarriak? Bertsolariak beti gauza bera adierazten duela iruditzen al zaigu? Beti berdin bizi al dugu?

Hona hemen kantaeraren eta testuinguruaren arteko lotura. Testuingurua ahal den modurik zabal eta konplexuenean ulertuta. “Begiak irekita bada ere” bertsoa gogora ekartzeko eskatu dizuet lehen, baina “bada ere” hori beharrean, “begiak irekita” hutsa egokiagoa delakoan nago. Bertsoa begiak ongi irekita entzun beharko genuke. Eta ez begiak bakarrik. Kantaerak testuinguruarekin duen lotura konplexua dela ukaezina da, ez dago lerro zuzen eta aldagaitzik. Zerbait dinamikoa da. Asko dugu oraindik ikertzeko, ulertzeko, bizitzeko. Baina kantaera (ere) bere testuinguruari lotuta ulertzea, bizitzea funtsezkoa dela aldarrikatu nahiko nuke, kantaeraren beraren garrantziarekin batera.

Kantuz sortuak entzunez

Ahotsen aldakortasunarekin jarraituz, aurreko urtean Europa bat-batean ekimenaren bueltan eginiko mahai-inguruan Maialen Lujanbiori entzuna da ahots guztiak ez direla berdin entzuten. Eta aurten, Bertsolarien kantaera eta sormena ikastaroan esan zuen ahots guztiak apreziatzen jakin beharko genukeela, ez autoritate inpresioa eragiten diguten grabeenak soilik.

Bertsolari bakoitzak du bere ahotsa, gauzak adierazteko kode propioa. Ezin ditugu guztiak bakar baten moldean entzun. Bakoitzaren kantaeraren lengoaia ulertu eta sentitzen ahalegindu behar dugu, bertsoaz gozatuko badugu.

Entzule gisa ere badugu, beraz, zer landua, deseraikia, eraikia, deseraikia, landua…: gauzak nola kantatu bezain garrantzitsua baita nola entzuten ditugun ere.

Kantu-kantari

Esaten dugun hori nola kantatzen eta entzuten dugun inportantea da. Esandakoa hobeto ulertzen lagun lezake zenbaitetan: askotan bertsolariek hitzak multzokatzen dituzte hitz lauz esango genituzkeen moduan. Beste batzuetan, diskurtsoko hitz, ideia, ateraldi bat nabarmen lezakete modu askotara, eta ñabardura askorekin. Era berean, bertsolariaren eta unean-unean irudikatzen ari den pertsonaiaren intentzioa eta jarrera agertu. Emozioak. Baita erregistroa eta tonua ere. Horiek guztiak dira, beste batzuen artean, prosodiaren eremuak. Kantaerarenak. Eta ez dezagun ahaztu bertsoaren erdigunean komunikazioa dagoela. Asko esan liteke kantaeraren bitartez “bakarrik”. Eta testuinguru jakin batean, bat-batean, bertsolari jakin batengan gorpuztutako kantaera, neurtu eta errimatutako hitzekin eta edukiarekin elkarreraginean (erraz esaten da!)… horra bertsoa!

Kantuz sortuak kantua du funtsezko eta ezinbesteko oinarri. Eta kantatuta jasotzen dugu. Kantuz erantzun. Txapelketa hau, beraz, bizi dezagun kantutik eta kantari ere!

Erreferentziak:

Donegan, Patricia eta David Stampe. 1978. “The syllable in phonological and prosodic structure”. In Syllables and Segments (Symposium on Segment organization and the syllable, Boulder, Colorado, urriak 21-23, 1977), Alan Bell eta John Bybee Hooper (arg). Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 25-34.

Lujanbio, Maialen, Miren Amuriza, Rebeca Limón, Karen Owen, Lourdes Yunet Lopez, Maria Isabel Servera eta Ainhoa Agirreazaldegi (moderatzaile). 2016. “Nazioarteko emakume inprobisatzaileak” mahai-ingurua, Europa bat-batean (Donostia, 2016-07-13), EHUren Uda Ikastaroak.

Lujanbio, Maialen. 2017. “Zer da doinua, zer da kantaera bertsolariarentzat?”, Bertsolarien kantaera eta sormena (Donostia, 2017-08-24), EHUren Uda Ikastaroak.

Lujanbio, Maialen, Itziar Navarro, Ainhoa Aizpurua eta Karlos Aizpurua (moderatzaile). 2017. “Bertsolarien kantaera” mahai-ingurua, Bertsolarien kantaera eta sormena (Donostia, 2017-08-24), EHUren Uda Ikastaroak.

Navarro, Itziar. 2017. “Bertsolarien kantaeraren bilakaera denboran zehar. Oiartzungo kasua”, Bertsolarien kantaera eta sormena (Donostia, 2017-08-24), EHUren Uda Ikastaroak.

Oñederra, Miren Lourdes. 2004. “Prosodia”, Fonetika fonologia hitzez hitz. Bilbo: EHU