Txapelketaz eta mamuez

Pertsonalki gustukoa dut Txapelketa honetarako erabilitako leloa: bertsoa. Bertsoa eta sormena erdigunean. Soiltasuna beste ezeren gainetik. Hazkundeari uko egitea. Barne hausnarketaren ondorioz hartutako erabakia. Beste behin ere, argi geratu da bertsolaritza eta gizartearen arteko lotura. Elkarteak egoera soziala irakurtzen jakin izan du eta neurri batean aurrea hartu dio gizarteari berari.

Hau aipatzen dut tinko defendatzen dudalako bertso mundua eta gainontzeko gizarte esparruen arteko harreman estua. Onerako edo txarrerako garena gara bertsotan ere.

Egia da, halere, gauza bat dela bertsolaritza eta beste bat, ezberdina, txapelketa. Honek formatu bat du, egitura bat, arau batzuk… Txapelketa txapelketa da. Denbora eta espazio berezi bat sortzen du horietan gauzak “beste modu batean” gertatzen dira. Erritu moduan ulertu dezakegu, bertsoak txapelketan zehar egunerokotasunean duen papera ez den beste bat hartzen duelako: paper kulturala eta sinbolikoa. Euskara, euskal kultura, sormena eta hitza ospatzeko festa da, herriko jaiekin gertatzen den moduan. Bertan biltzen direnak bilkura bera ere ospatzen dute. Guri begira jartzeko ere balio du beraz txapelketak.

Eta barne begirada hori aztertzen jarrita hausnarketa feminista batetik nabarmentzeko hainbat alderdi ageri dira, beti ere 2013ko edizioak orain arte egin duen ibilbidea kontuan hartuta. Luze jo gabe, puntua jarri besterik ez.

Esango nuke emakume bertsolarien kasuan txapelketa ez zela Villabonan hasi. Ezta irailaren 29an. Beraiek Askizun eman zioten hasiera irailaren 14-15eko asteburuan. Txapelketan parte hartu duten eta hartuko duten gehienak han izan ziren.  Denera 40 emakume baino gehiago. 24 orduko bilkura izan zen eta tarte horretan hitz egindakoak eta eztabaidatutakoak lotura zuzena zuen emakume hauek bertsolaritzan izandako bizipenekin, kezkekin; bizitako egoerekin. Txapelketa guzti horren parte da eta saioetan ikusitako eta entzundako hainbat gauzek Askizuko “mamuei” egin diete erreferentzia.  Zeintzuk dira “mamu” edo kezka hauek?

Bat, agian nabarmenena, gaiak tratatzeko moduarekin du lotura. Bertsolariek pertsonai baten ahotan kantatzen dute, bat-batean. Planteatutako gaiak sozialak dira, gizartean daudenak, egunerokotasunari lotuta gehienetan. Teorikoki neutroak dira, gauzapenean “kutsatuta”. Sozialki kutsatuta alegia, sozialki ez delako berdina aita baten paperetik kantatzea edo ama baten paperetik kantatzea; sozialki egoera bakoitzak bere rolak ezartzen dituelako eta bere protagonistak zirriborratzen dituelako. Bertsolariak ahotsa jartzen dio guzti horri, hitzekin eraikitzen du eszena, baina publikoak ere, kontziente edo inkontzienteki, irudikatze lan hori egiten du. Bien arteko lotura kulturalak komunikazioa ziurtatzen du, hau da, nahikoa aukera daude bertsolariak kantatzen duena eta publikoak espero duena bat egiteko, azken finean testuinguru berdinaren parte dira. Bertsolariak beste bide bat hartzen badu eta ezohiko egoera edo pertsonaia bat marrazten badu, aukera asko ditu publikoaren (edo epaileen) isiltasuna jasotzeko, axolagabetasuna edo hainbatetan kritika.

Eta zer gertatzen da publikoak espero duenean bertsolaria ohiko roletatik ateratzea eta egoera edo protagonista ezberdinak azaltzea? “Betiko” egoeretan originaltasuna, kritikotasuna edota aniztasuna espero denean? Ba, hori ez bada gertatzen, desilusioa edo frustrazio puntu bat sor daiteke. Zaila da aldaketa soziala irudikatzea, are gehiago inprobisatzea, zalantzarik gabe.

Adibide bat jarriko dut bakarrik. Hendaiako saioan jarritako kartzelako gaia: “Lor zenezakeen guztia lortu duzu baina jendeak ez dizu begirune handirik”.  Prestigioa, fama, boterea, aberastasuna… horrelako hitzak etor daitezke burura gaia entzunda. Eta horrela saioan parte hartutako bertsolariak politikari, mediku, edota eliteko futbolarien ahotan kantuan hasi ziren. Lehenengo bost bertsoaldi entzunda gero, ondoan nuen lagunak zera bota zidan: zergatik inork ez du irudikatu emakume bat, demagun ama bat?

Ziur aski hori ez zen gaiari hobekien zetorkion pertsonaia, izan ere ordura arte eszenatokitik pasatako pertsonai guztiek begirune handia edo oso handia lortu ez bazuten ere, aitortza, boterea, ospea bazuten. Halere, gehiago espero zuten.         

Nire lagunaren hitzak entzun eta Amaia Agirrek amaren roletik kantatu zuen. Bere amatasunaz ari zen, beretik kantatu baitzuen eta agian horregatik arriskatu zuen, bere planteamendua gaiarekin ez zetorrela pentsatzeko aukera ematen zuen eta. Baina zein hurbildu da gehiago errealitatera?

Askizuko bigarren mamua umorea da. Umorea nola, norekin, noiz, zertaz… Tradizionalki emakumeak urrun egon dira umoretik. Barre egin dute eta egiten dute, bai (gehienetan baxu, kasik disimuluan), baina orokorrean ez dira barre-eragileak. Kontrakoa, umorerako objektu izan dira, rol zehatzetan bereziki: amaginarreba, neska zaharra, amona zaharra, emazte zorrotza, arreba plasta… Berriro topikoak eta estereotipoak. Eta emakume bertsolariek, umorea egiteko egoeran daudenean, zein eredutara jo behar dute? Kasu gehienetan, emakumeak ez dira trebatuak izan umoreak eskatzen duen aldartean, jarreran, posturan. Barre egiten edota barre eragiten baino, heziak izan dira ardurak hartzeko, gauza seriotan aritzeko. Normalean gizonezkoei seriotasuna berezkotzat suposatzen zaienez ahal dituzte bromak egin; emakumezkoek seriotasuna irabazi egin behar dutenez, ez daukate tarterik umorerako.

Aparteko kasua da umore “berdea” edo “pikantea” deiturikoa, egoera sexual baterako bidea ematen duena, eta bertso saioetan hain ohikoa dena. Konbentzio soziala dirudi horrelako egoerek barrea sortaraztea eta, beste aukera batzuk baztertuta, horretara jotzen dute bertsolari gizonezko gehienek. Egoera horietan nagusitzen diren pertsonaiak handikerietan ezkutatzen dira eta emakumezkoei, normalean, bi irtenbide geratzen zaizkie: handiagoak bota edota ihes egin. Bertsolariaren arabera bi aukera hauek okerrak izan daitezke, batez ere txapelketaren testuinguruan non tarte gutxi uzten den esperimentuetarako. Horregatik horrelako egoerak sortzen direnean ohikoa da emakumeak “noraezean” bezala ikustea, euren ahotsa/diskurtsoa bilatu nahian. Gizonezkoek aldiz, tradizionalki egokitu zaien papera mantentzearekin nahiko dute, hala nahi badute, noski: mutil edo gizon harroa, segurua, horrelako egoeretan nahi duena dakiena, …     

Noski, fikziozko pertsonaiez ari gara, baina gizartearen ahotik kantatzen dutenak. Bestela ez lukete publikoaren onarpena izango. Nahiz eta agian, publikoaren parte bat, berriro zapuztuta sentitu, barrea sortzeko era ezberdin baten alde egin ez delako. Eta orain arteko saioetan horretarako aukera batzuk izan dira.

Hirugarren mamua (nahiz eta honekin mamuen zerrenda ez amaitu) berdintasunaren muga bera da. Mamu izugarria. Hau azaltzeko txapelketa baino lehen beste nonbait egindako hausnarketa gogoratu nahi dut. Berrian idatzi nuen moduan, egun, hainbat bertsolari gaztek feminismoa dute ipar. Bat-batean aritzen dira, sortzen eta gozatzen. Baina sentitzen, pentsatzen eta nahi dutena bertsotan jartzean gizarteak bertsolaritzan duen presentziaz jabetzen dira. Estereotipotik ateratzea eta onartua izatea ez da erraza. Egile batzuen ustez, bat-batekotasuna munduan egoteko beste modu bat litzateke, egoteko modu ezberdin bat. Bertan produktuak baino, prozesuak luke protagonismoa. Paradoxikoki bat-batekotasunaren erreinuan beti ez da posible “beste mundu batzuk eraikitzea”. Zergatik? Agian bertsoa kantu kolektiboa delako (sortzailearen eta publikoaren artean egiten dena) eta bilkura horretan oso zaila delako adostasunak bilatzea. Agian gure gizarteak, gure kulturak, ustez berdin zaleak, parekotasunaren aldekoak, ez du guztiz errotu diskurtsoa.

2013koa hazkunderik gabeko txapelketa izango da; 2017koa deseraikuntzarena izan daiteke.

Jone M. Hernandez