Txapelketako bertsogintza: ahozkoa ala idatzizkoa?

 “Idatzirik ezean, ez da ezer pentsalaritik at (ez inolako testurik) lehengo pentsabide bera errepikatzen lagun diezaiokeenik, ezta pentsabide hori egin duela egiaztatzeko modurik ere. (…) Orduan, nola antola liteke gogoeta-aldi luzerik? Mintzaide bat izatea funtsezkoa da: zaila da norberarekin hizketan aritzea luzaroan. Pentsamendu jarraikia, beraz, komunikazioaren bidez garatzen da ahozko kulturetan.”

Walter J. Ong, Orality and literacy: the technologizing of the world (1982) [Ahozkotasuna eta idatzizkotasuna: munduaren teknologizazioa]

Walter Jackson Ongek, bizirik egon izan balitz eta euskaraz jakin izan balu, segur asko izenburuko galdera egingo ziokeen bere buruari Txapelketa Nagusiko kanporaketa saioak amaitu berritan. Izan ere (bertsolariak ahoz komunikatzen badira ere), Ongek ongi zekien Homeroren idazkiak ahozkoak izan zitezkeen bezalaxe, ahoz zabaldutako testuek badutela idatzizkoak izatea.

Hain ongi zekien hori non berak proposatu zituen ahozkotasunaren psikodinamikaren 10 arauak Orality and literacy: the technologizing of the world (estekan, lan osoa ingelesez) liburuan. Hainbat ahozko tradizio eta kultura aztertu ondoren, hamar urrezko lege taularatu zituen, eta betekizunok egun oraindik eztabaidagarriak izanagatik, haren lanak mugarri izaten jarraitzen du. Hamar arau horietatik hiru hautatu ditut nik (letraguneen gehienezko mugagatik), Txapelketa Nagusiko kanporaketetako bertsoek betetzen ote dituzten aztertzeko. Ondoren, nire upeleko kontu pare bat gehituko ditut, txalo bitarteetan deigarri egin zaizkidanak.       

Mendekoa ez, emendiozkoa

Ongen arabera, ahozkotasunak mendeko perpausak saihesteko joera du; ahozko tradizioetan dagoen lotura ohikoena emendiozko juntagailua da (‘eta’). Argi dago txapelketako bertsogintza oro har pixka bat urrundu dela arau horretatik, formula ezagun bihurtu baitira azken aurreko puntuaren lehenbiziko silabetan ‘nola’ edo ‘nahiz eta’ hitzak kokatzen dituztenak, besteak beste. Ez diot nik orain esentziara itzuli behar dugunik, baina mendeko perpaus korapilatsuetan sartzeak bertsoen ulermena eta, batik bat, oroimena zailtzen ditu (egun txapelketako produkzio dena txukun-txukun jasoagatik Xenpelar Dokumentazio Zentroan). Zailtasun horren adibide iruditzen zaizkit Markinako bi bertsolari puntuatuenen adibide hauek (bertsoaldiak osorik aztertzeko, sakatu estekak): 

Talka zalea

Ahozkotasunak, jatorriz, aurrez aurre jartzen ditu performancean elkartzen diren elementu guztiak. Sorburuan talka bilatzen du, konfrontazioa, igorleen arteko norgehiagoka. Hala ezagutu genuen bertsolaritza, eta halakoa izaten da plazako saio gehientsuenetan; txapelketak, ordea, talkarik gabeko jardun paraleloetan oinarritutako dialektikak ahalbidetu ditu.

Ageriko kontrakotasunik ez duten paperetatik kantatu behar duten bertsolariek, ahozkotasunaren jatorrizko izaerari jarraiki, aurrez aurreko dialektikarako joera izan beharko lukete; idatzizko komunikazioren eragina da parez pareko iritzi trukea saihesten duena. Edozein kasutan, dagoeneko nahiko zabalduta dago jarrera horri buruzko dezima bukaera ezagun bat: “puntuak puntuen truke / bi bakarkakok ez dute / ofizio on bat egiten”. Hori bai, argi dago taula gainean konfrontazioa ez dela sortzen bik nahi ez badute:  

Formula bidezko sorkuntza

Ahozkotasunaren psikodinamikaren ‘unitatea’ formula da, igorlearen sorkuntza-tresna eta hartzailearen oroimenaren pista den esamoldea. Grabagailurik existitzen ez zen garaian, aski zen bertso on baten oinak eta formula deigarriren bat (azken puntutik hurbil kokatua bereziki) buruan gordetzea bertsoa gerora ere gogoratzeko. Egungo bertsogintzak formula bidezko sorkuntzari eusten dio, baina grabazioek eta plaza kopuruak nahi baino lehenago ajatu dituzte horietariko asko. Formula ohikoenak puntu barrukoak dira, onargarri samarrak, finalerdietan hain gomendagarriak izango ez direnak (ikus oin ajatuak fitxa Bertso Gidan): ‘arreta’, ‘kasu’, ‘eguna’, ‘bertute’…

Puntu biko formulak, ordea, ahozkotasun aldetik txalogarriak izanagatik (gogoangarriagoak izaki), behin ajatu ondoren guztiz baztergarriak iruditzen zaizkit txapelketan. Berbarako, bertsolari bik erabilitako egitura hauxe: 

Beraz, badirudi txapelketakoa dela ahozkotik gehien urruntzen den bat-bateko bertsogintza. Literatura idatziaren balioetako zenbait erantsi zaizkio mota horri, eta horietara errenditu dira batik bat bakarkakoetako silaba ugariko neurriak. Bertsolariari bat-bateko idazle izatea exijitzen zaio zenbait ariketatan; exijentzia horrek bertsogintzaren oinarrizko elementu bi moldatzera eraman gaitu, eta elementuok dira segidan nabarmendu nahiko nituzkeenak. 

Aldez aurretik pentsatu ala aurreratu?

Zenbat pentsatu behar du bertsolariak kantuan hasi baino lehen? Badakigu epai-irizpideek diotela minutu batetik gorakorik ez dela komeni, baina ez naiz iraupenaz ari, testuaz baizik. Bertso-eskoletan irakasten dugu azken puntua pentsatu, oinen stocka ziurtatu, eta salto egitea dela kontua, baina praktikak erakusten du epifonema edo bukaerako kolpea ez dela taula gainekoek mikrofonoratu aurretik mahukapean duten gauza bakarra. Har dezagun aztergai Beñat Gaztelumendiren bakarkako lehenbiziko bertsoa:

Bertso horretako mezua behar bezala adierazteko ezinbesteko informazio garrantzitsuena laugarren puntuan azaltzen da, eta puntu hori behar bezala ulertzeko ere beharrezkoa da aurreko hiruren testuingurua. Beraz, azken bi puntuak hitzez hitz pentsatuta izanik ere, bertsolariak ziurrenik egitura osoaren aldamioa diseinatuta eduki du kantuan hasterako, azken lau lerroen elocutio eta bertso osoaren dispositio pentsatu izan balitu bezala. Bertso hori narrazio bikaina da, baina zail samarra entzun eta zuzenean buruan sartzeko. Agian gure belaunaldiak ez ditu mota horretako piezak sortu behar, agian horretarako dago sarea…

Justizian ez bezala, bertsotan premeditazioa ez da delitu, bai ordea antzeman daitekeen antizipazioa (bezperakoa zein oholtza gainekoa izan). Eta antzeman ezin daitekeenak, txundigarria izan arren, benetako bat-batekotasunak baino dezente gutxiago aberastuko du sortzaileak performance jakin horren bidez izandako esperientzia; bertso-aldi dotoreak egitea denoi gustatuagatik.    

Zer da hoskidetasuna?

Inolako teknologiarik ez zuten ahozko kulturetan, oinak ziren lehenago entzundako bertso bat gogoratzera heltzeko ogi-papurrak. Errepikapena da baliabide poetiko-erretoriko zaharrenetariko bat, eta hoskidetasuna puntuen bukaeran gertatzen den soinu errepikapena. Azken puntua indartsua bada, memorian iltzatuta geratuko da, oinen soinu eta guzti, eta hari tiraka ongi osatutako bertsoaz oroitzera helduko gara.

Soinu errepikapen hori, ordea, beti ez da nahi bezain berdina izaten. Izan Hiztegi errimatuak zabaldutako arauengatik, izan idatzizkora lerratutako errimengatik, izan doinuen azentuei ez erreparatzeagatik, soinu bera errepikatzen ez duten gero eta hitz gehiago jotzen ditugu hoskidetzat. Eta horrela ezin da bertsorik gogoratu; bestela, saia daitezela kanporaketetan egondako bertsozaleak adibide hauek osatzen:

Egia esan, Walter Ongek ez zukeen zalantzan jarriko bertsolaritzaren ahozkotasuna. Bizi izan balitz, seguru nago aho zabalik geldituko litzatekeela Europako mendebaldean ahozko tradizio hain indartsua aurkituta; gutxienik lau urtez behin ahozko poetak egunkarien azaletan jartzen dituen kultura bat dago kontinente zaharreko lehen munduan. Halako arte batek, darwinismo basatienari jarraiki, uko egin beharko zizkion ahozko gaitasun ugariri, grafokraziaren zenbait ezaugarri barneratuz, bizirik irauteko XXI. mendean. 

Xabier Paia