"Gaur egun gazteentzat bertsolaritza Iparraldearekin eta Hegoaldearekin proiekzioa duen zerbait da"

Larunbatean jokatuko den Bertsolari Txapelketa Nagusiko kanporaketaren atarian gogoeta interesgarri batzuk egin dituzte bi bertsolari hendaiar hauek.

Hendaiarrak zarete biok. Nola bizi duzue bertsolaritza inguru honetan?

MADDALEN ARZALLUS: Hendaian bi komunitate banatzen dira. Eta komunitate handienarengan ez dauka inolako eraginik. Beste komunitate gutxitu horrengan, eta urtetan egin den lanari esker, gaur eragina badu. Aldiz, beste mugimendu batzuk apaldu egin dira. Hor Txapelketak ere eragina izan duela uste dut.

MIREN ARTETXE: Gu hasi ginen garaian euskal komunitatearen barruan ere bertsolaritza oso marjinala zen. Gaur jada ez dago gazterik bertsolaritza ezagutzen ez duenik. Izan ikastoletan landu dutelako, bertso eskolan ibili direlako, edo bertsolaritzako pertsona erreferenteak hurbil dituztelako. Iparraldeko euskalgintzan bertsolaritza gero eta zentralagoa da.

Bertso-eskolek zer funtzio betetzen dute hemen umeentzat? Zuentzat zer bete zuen?

M. ARTETXE: Arnasgune bat zen: eskolaz kanpoko ekintzatan euskaraz egin zitekeen bakarra, "euskal" pilota barne.

Bertsolaritzak ematen du halako zirkuitu edo erreferentzialtasun bat ere, Euskal Herriarekin lotzen gaituena...

M. ARZALLUS: Hori guk bertso-udalekuetan bizi izan dugu.

M. ARTETXE: Guk plazan kantatzen genuenean edo txapelketatan.

Iraultza bat egon da hor, handia. Ume ginela, bertso eskolan, ez genuen imaginatzen hortik kanpora mundu bat zegoenik. Gero Maddalenen belaunaldian bertsolaritza bazen Iparraldeko beste herrietako haurrekin konektatzeko zerbait. Gaur, gazteentzat bertsolaritza Iparraldearekin eta Hegoaldearekin proiekzioa duen zerbait bada. Gaur Iparraldeko bertsolari gazteen erreferentziak dauzkate (gure garaian ez genuena), eta, gainera, gazte kulturako parte da orain bertsolaritza. Hori da kualitatiboki eman den saltorik handiena, kopurutan eman dena baino are eta handiagoa.

M. ARZALLUS: Iparraldeko azken txapelketan asko antzeman dut hori. Lehen bertako gazteak gutxi joaten ziren, edo ez zen behintza taldean egiteko plan bat. Eta aurtengo txapelketan, igual ikusten zenituen lizeoko 20 gaztetxo batera. Hori izugarria izan da, lorpenik handienetakoa.

Hendaia mugako herri izatea, zertan nabari da?

M. ARZALLUS: Hizkuntzari lotuta, hemen euskara 3. hizkuntza da, edo ez dakit laugarrena ere ez ote den.... Eta ez dakit aurrenekoa zein den!

M. ARTETXE: Hendaian muga ez, mugak daude, solapatu egiten direnak. Badaude hizkuntzaren mugak; hizkuntza komunitate ezberdinak daude, baina baita praktika komunitateak ere. Gehienok 3 hizkuntza manejatzen ditugu, eta praktika mugak lausoak dira.

Eta badaude muga kulturalak ere: euskal mundua alde batetik doa, frantses mundua bestetik, español mundua beste batetik, eta gainera igual hizkuntzekin ere ez doaz bat. Mugak solapatu egiten dira. Eta mugatik distantzia batera daudenek zu beti beste aldean ikusten zaituzte: Hegoaldekoentzat Hendaia Iparralde totala da, eta Iparraldekoentzat Hegoalde totala. Irungoentzat herri txiki bat da, eta Urruñakoentzat hiria.

M. ARZALLUS: Hegoaldeko batentzat Hendaiara etorri eta listo, jada muga pasa du, beraz jada iritsi da Iparraldera eta bukolikoa da dena. Eta Iparraldeko batentzat Hendaia da Hegoaldeari pegatuta dagoen herri bat, kasualitatez Iparraldean gelditu zena, Espainia dena... Nik uste muga birtual bat, Iparralde eta Hegoalde artekoa, Urruña eta Hendaia artean dagoela.

M. ARTETXE: Aldaketa bat eman da euskalki mailan ere: egungo haurrek jada Hendaiako ikastolan ere gipuzkeraz egiten dute, eta Ziburura joaten direnean egokitzen dute euskalkia.

M. ARZALLUS: Bestetik orain hemengo eskoletara Hegoaldeko asko etortzen dira, frantsesez ikastera. Arazo bihurtzen ari da eskoletan, ume askok espainolez soilik hitz egiten dutelako.

M. ARTETXE: Eta exijentzia mailan. Orain ikastolari eskatzen zaio haurrek frantsesez eta espainolez ondo ikastea, baina euskara ere ikastea lehen hizkuntza bezala. Gatazka potentea dago hizkuntza mailan.

Hor dago lotura mugaren kontzeptuarekin ere: hasteko, errefuxiatu askoren kokagunea izan da Hendaia. Bestetik, bigarren olatu bat etorri zen etxebizitzen prezioak merkeagoak zirela-eta. Ondorioz euskal munduan gaur aktiboak diren asko, Hegoaldekoen seme-alabak edo Hegoaldekoak dira.

M. ARZALLUS: Eta aldi berean beste asko dira etxea hemen dutenak baina bizitza Hegoaldean egiten dutenak. Badago euskal komunitate bat, Hendaian bizi dena, baina ez dena antzematen, guretzat ezezaguna dena.

M. ARTETXE: Eta badago beste euskal komunitate bat ere, Hendaiako betiko familia euskaldunetakoena, ikastolan ibili ez direnak eta Hegoaldean gurutzatu ez ditugunak, eta ez dabiltzanak euskal "getthoan". Mugak oso lausoak dira.

Muga lausoez ari garela... gaur nola bizi duzue bertsolaritza?

M. ARZALLUS: Bere garaian asko eman zidan bertsolaritzak, ikaragarri. Gero kanpotik bizi nahi izan nuen, guztiz. Eta ez naiz batere damutzen, hala sentitzen nuen. Lau urte pasa dira eta piztu zait gogoa berriz hurreratzekoa. Datorren ikasturtean Hendaiako bertso eskolan hasiko naiz irakasle. Gogoa dut. Kantatzen hasi, bertso eskolan ondo pasatzeko bada ere. Berriz bertsoarekin gozatzen hasi nahi dut.

M. ARTETXE: Gauza bera gertatu zait niri. Behin kanpotik jarrita nahi duzu bertsolaritzaren alde ona hartu eta txarra baztertu. Eta nola ezin den, hortxe, borroka batean. Nahi dut ikasi berriz zaletzen, entzule bezala disfrutatzen... saio txarrekin ere!

Emakume bezala zer eman dizue bertsolaritzak?

M. ARTETXE: Pilo bat, baina gerora. Konturatzen naiz nire emakumetasuna bizitzeko modua erabat baldintzatu duela bertsolaritzan jarduteak eta urte askoan bertso munduan ibiltzeak. Akaso bizitzako beste esparru batzuetan ez zara konturatzen, baina bertsolaritzan momentu batean ebidentzia bihurtu zen. Eta hain drastikoa izan zen, begiak ireki zizkidala. Aukera polita izan zen esnatzeko, eta feminismora hurbiltzeko.

M. ARZALLUS: Niri inoiz ez dit halako estuasunik sortu, halako gatazkarik eragin. Niri bertsolaritzak eman dizkit hainbat aukera, hainbat espazio, baina pertsona izatearekin lotzen ditudanak, ez emakumetasunarekin; nire adineko beste hainbat mutilek ere ez dituzte egin guk bertsolaritzari esker egin ditugunak.

Eta akaso hori ere gertatu zitzaidan: bertsolaritza 17 urterekin laga nuela eta igual oraindik ez nintzela ailegatu erreflexio batzuetara... Edo akaso ez dut halakorik bizi izan.

M. ARTETXE: Igual norbanako bezala bakoitzak ezberdin bizi dugu, baina bai orokorrean genero bezala badauzkagu estereotipo batzuk, geuk gure buruari egotzi ala ez, azkenean publikoak egozten dizkigunak genero horretan sailkatzen gaituelako.

Orain emakumeen presentzia areagotzen ari dela, erreflexio hau indartzen ari da. Kuriosoa egiten zait nola oraindik ez den zentrala: ematen du emakumeoi soilik interesatzen zaigula bertsolaritzan emakumetasuna, eta polita litzateke danok egitea gogoeta bat.

M. ARZALLUS: Azken urteotan bada bertsolaritzako gai bat, eta segituko du izaten.