Egoerak beste aldera eraman gaitu: 2013ko txapelketaren ikuspegi kataluniarra

Errezitatzaile gozo bakar baten balantzak hipnotizaturik; hain antzeko eta gisa berean hain desberdina den kultura baten esanean eta izanean kontzentraturik; ahots hark eta aurikularrean jasotako bere itzulpenak transmititutako mezu eta istorio dramatikoek hunkiturik; sinple den guztiaren gehiegizko dimentsioarengatik txundituta. Horrela, eta modu gehiagotara ere, pasatu genuen Txapelketaren finaleko eguna, Barakaldoko BECen.

Estadio batera gertakizun batean parte hartzera goazenean, edozer gauza espero dugu: hasi publiko arteko olatu besarkadadunetik, taldeek kantatu esloganekin segi, eta ateraldi jendetsu ikusgarriak arteraino. Hala ere, gure soa fokalizatzea giza begiaren gaitasuna handitzen duten pantailak dituen eszenatoki batean gaur egun ez da hain harrigarria, jende kopuru ikaragarria izanagatik.

Masa espektakulu deialdietan, artista – hasiera hartan rock kantaria – espazio erraldoiaren parte txiki batean kokatzen da. Ohitu gara egoera horretara eta jadanik ez zaigu arrotz aurkezpen hori. Hala ere, Txapelketaren finalean norbanakoa eta publikoaren arteko kontraste horrek gehiago harritu gintuen, espazio erraldoian bertsotan aritzeak berak baino. Barakaldoko BECa bere aldarean sinbolizazioak eskaintzen dituen katedral biluzi bat da. Bertsolaria berriz, isiltasunaren, norbanakoaren bereizketa fisikoaren eta estetika soilaren artean sakralizatutako ahotsa da. Eta publiko erdian gu: bi kataluniar, soinu elektrikoa duen haririk gabeko itzulpen baten bitartez bertsoaren esanahia ulertzen saiatzen, hunkitzen eta zur eta lur geratzen direnak, neurriz kanpoko erritualaren aurrean.

Katalanez ari garen 40 lagun izan ginen Txapelketaren finalean. Bertsozale Elkarteak eta Mintzolak eskaini ziguten abegia eta itzulpen zerbitzuari esker jarraitu ahal izan genuen finala. Itzulitako bertsoak entzun eta baloratzetik sor zekigukeen pertzepzioa eta euskaldunek eduki zezaketena bi gauza dira. Hitz joko asko, errima gaitzak, metrikaren zorroztasuna eta abarrak ez genituen baloratu. Batzuetan gainera, erreferentzia kulturalak falta zitzaizkigun. Dena den, gaiaren eta ariketen arteko harremana, publikoaren erreakzioa – batzuetan guk sentitu genuenarekin alderatuz desproportzionatua – eta bertsolaria zuzenean entzutea erakargarria, interesgarria eta zirraragarria zitzaigun. Pasadizo harrigarririk bada, emaitzarena esaterako: beste parametroen araberako pertzepzioa genuenez, gure balorazioa epaileen balorazio moduaren ia alderantzizkoa baitzen.

Katalanez inprobisatutako kantuan, ez dugu Txapelketa Nagusiaren antzeko formaturik. Inprobisatzea mendetako tradizioa den eskualdeko inprobisatzaileen artean bazen hein batean norgehiagoka naturalik. Horiek imitatzeari esker, azken urteotan Kataluniako printzerrian kantu inprobisatua berpizten eta sendotzen ari da. Sendotzeko bide horretan sortu da norgehiagoka antolatua; gero eta gehiago dira ekimen ezberdinei esker antolatzen diren lehiaketak. Guziarekin ere, kantu inprobisatuaren topaketa batzuk besterik ez dira; emaitzek ez dute transzendentzia handirik, eta gizarte mailan berariazko interesa duen komunitatetik harago oihartzuna eskasa da. Hori dela medio, Txapelketa Nagusia ekimen bakana zaigu iruditzen, miresmena eragiten diguna.

Kantu inprobisatuaren eredu profesionalaren indarraren parekorik ez da ezagutzen munduan zehar. Horregatik ikusten dugu prozesu honi hertsiki lotuta funtzionalitate eta estetika aldaketa nabarmen bat, gizarte garaikideari eta hainbat belaunaldiri erakargarri zaiona. Bertsolaritzaren eraldaketa prozesua ezagutu ez dugunoi, harrigarri zaigu bertsolaritzak duen estetika biluzi eta indibidualista. Arteen historian izan diren beste prozesuen antzik ez zaio falta horretan: traba egiten duen guziaren bazterketa, bertsoaren pertzepzio soilaren mesedetan. Horrela uler genitzake hainbat ezaugarri: apaindura gutxiko eszenografia, bertsotan ari denaren mikrofonoaren eta zain daudenen arteko urruntasuna, kantatzen ari deneko publiko guztiaren isiltasuna eta kantari ari den protagonistaren ezpainak besterik nabarmentzen dituen pantaila. Protagonista hori imintzio eta espresio libreko pertsonaia da, berak kantatutako hitzetatik harago. Arte absolutu baten nahiaren demostrazio bat da; ekintza bera traba dezakeen edozein elementutik libre.

Beste ezaugarri estetikoa da gai dramatikoen portzentaje altua, umorezkoen aldean. Herri Kataluniarretan gehien-gehienetan baliatzen dugu umorea, satira eta ironia tradiziozko egoeretan zein modernoetan. Hala ere, badugu goratzarrerako eta aldarrikapen politikorako joera. Eta inoiz gerta daiteke gai tristeren bat. Sexua eta edate kontua dira gehien erabiltzen ditugun gaiak gaur egungo saioetan. Baina gero eta gutxiago baloratzen dira, umore landuago baten mesedetan, nahiz gaiak bertsuak izan. Txapelketa Nagusiaren finalean ordea, dela ariketarengatik, dela bertsolariaren ateraldiarengatik, dramatikotasunari heltzen zitzaion, ez gutxitan, batzuetan itxurakeria sentsazionalistara iristeraino. Beharbada kezkatzen eta eragiten duten gai sozialekin publikoa erakartzeko nahi – seguru aski inplizitua - horrengatik izango da hori horrela. Baina izan daiteke, telesailek egiten duten antzera, morbo puntu batengatik ere.

Txapelketaren finalean egotearen emaitza dira gogoeta hauek. Ez hori bakarrik, ordea. Beharbada tamainarengatik, ekimen mota honekin nora arte irits gaitezkeen ispilatzearengatik, edo seguru aski kantatutako bertsoengatik, emozio azkarrez betetako eguna bizi izan genuen. Norbanako eta talde sentimenduez bete ginen, eta ahizpa zaigun kultura hau ulertzeko gakoz. Hori guzia besta tentsioz kargatutako esperientzia batean.

Esker onez beterik itzuli ginen etxera, euskaraz kantari ari zen ahots dardarati bat genuela buruan, harreman hau egun horretan bertan bukatuko ez zela zioskuna. Kantu inprobisatuaren esperientzia hain profesionalak ez diren esperientzien defendatzaile gara gu; jendearekin, tabernetan, familia bestetan eta norgehiagokarik gabe bertsoak inprobisatzen aritu zaleak. Baina horiek ere ez dira antzinako ereduak, komunitate bakoitzaren barnean bai baitzen trebatutako jendea. Jendeak mekanismoak ezagutu zitzakeen, baina ez zuen ahots publiko eta ordezkaria erabiltzen, glosadoreek, korrandistek edo bertsadoreek egin duten bezala. Agian, hitz eta errimekin jostatzen hasita, Euskal Herrian erakusten ari diren profesionalizazio eredua, bide posible bat gehiago da kantu inprobisatuaren goranzko praktika baterako. Ohartu gara Txapelketa ez dela norgehiagoka hutsa; mugimendu kultural bat da, gizarteari asko dakarkiona eta normalizazio linguistikoaren aldeko tresna eraginkorra oso.